Kamus Sansakerta - Indonesia A-G (1)

A

aba : perintah; aba- aba : memberi perintah

abah : alat, perkakas; abah - abah, abahan : perkakas, alat- alat

abang : merah

2

abi : lebih, bagus, baik; abicara : santet; abicaraka : santet; abilasa : hawa nafsu; abimana :

congkak, sombong; abimantrana : restu, berkah; abimata : 1 hormat; 2 bijaksana;

abinawa:mengagumkan, terpuji; abipraya : cita- cita; abirama : selaras, serasi; abirawa : repot,

menyusahkan; abirupa : cantik, indah; abisatya : teman setia, sahabat karib; abiséka : wisuda,

penobatan; abiwada : penghargaan; abiwara : pelajaran; abiyasa : pandai, bijak

abra : berkilauan, gemerlapan

abur : terbang, melayang

acala : bukit, gunung

acara : acara; ngacarani : menyusun acara, menyambut

acitya : ilmu pengetahuan

ada : gagasan, prakarsa; ada- ada : memprakarsai, mempelopori

adaka : banteng

adamar : lampu, pelita, d ian

adang : menanak nasi

adanu : sinar, cahaya

adara : penghormatan, pujian

adarma : mengabdi, berjuang

adas : nama tumbuhan obat; adas pula waras : jenis tumbuhan untuk jamu

adeg : berdiri, tegak; ngadeg : berdiri; adeg- adeg : 1 tongkat yang ditancapkan sebagai tanda; 2

tanda alenia dalam tulisan Jawa

adha : tangga

adhah : tempat, wadah

adhang : menunggu; ngadhang : menunggu, menghadang

adhep : hadap, menghadap; ngadhep, madhep : menghadap ke; madhep mantep : menghadap

dengan mantap, niat yang kuat

adhi : adik

3

adhi - adhi : ketuban

adhik : adik

adhum : teduh, rindang

adi : cantik, indah; ngadi - adi : rewel, nakal, banyak tingkah; adibusana : pakaian yang indah;

adidaya : lebih berkuasa; adigang : menyombongkan kekuatan; adiguna : menyombongkan

kepandaian; adigung : menyombongkan kebesaran; adikara : berwibawa, berkuasa; adilaga :

perang; adiluhung : agung, anggun, bernilai lebih; adiluwih : lebih; adimuka : penguasa,

pembesar; adinegara : negara yang lebih baik; adipati : bupati, vatsal; adiraga : bersolek, ber hias;

adiraja : pemaaf, pemurah; adiwarna : jenis yang lebih baik; adiwignya : orang pandai

adil : imbang, rata; pengadilan : tempat pengadilan

aditya : matahari

adnyana : akal, pikiran

ados : bungkuk, buah yang kecil

adpada : sembah, bakti

adreng : ingin sekali

adres : hujan deras

adri : gunung

adu : adu

adus : mandi; adus jamas : mandi besar, keramas; adus getih : mandi darah, penuh luka; ngadusi :

memandikan

adyaksa : jaksa

adyapi : berkuasa, berwenang

agama : pedoman, jalan, tuntunan hidup

agar : pusar

agel : tali

agem : 1 ikatan padi; 2 pakai; ngagem : memakai; ngugemi : memegang, mempedomani; ageman

: pakaian, busana

4

ageng : besar, agung; ki ageng : pembesar, penguasa

aglis : cepat, lekas

agni : api

agnya : perintah; agnyana : pikiran

agra : pucuk, pun cak

agrang : disandarkan; magrang, mlagrang : melintang, mengganggu jalan

agreng : lebat, deras, meriah

agul - agul : kebanggaan, pahlawan

aguna : berguna, bemanfaat; aguna kaya : kekayaan, harta benda

agung : 1 besar; 2 penuh

agus : bagus, tampan

aguyu : tertawa

agya : cepat, segera

agyat : 1 giat, rajin; 2 gemebyar

ahengkara : nafsu jahat, durhaka

ahingani : mumpuni, terpercaya

ahwaya : nama, asma

ajag : liar

ajang : piring

ajap : harapan, cita- cita; ngajab : berharap

ajar : 1 belajar; 2 brahmana; ajaran : 1 ajaran, ilmu yang diajarkan; 2 aliran; diajar : 1 diberi

pelajaran; 2 dipukuli, diberi peringatan; ki ajar : guru, orang yang mengajar; kurang ajar : nakal,

kurang ajar; ngajari : mengajari, mendidik; pelajaran : pelajaran, bahan yang diajarkan

ajeg : tetap, sama

5

ajeng : 1 mau; 2 ayu; majeng : maju

ajèr : melebur, mencair

aji : 1 raja; 2 ilmu, nilai, harga; aji - aji : ilmu kedigjayaan; aji jaya kawijayan : ilmu perang; aji

panglimunan : ilmu menghilang; aji pengasihan : ilmu agar dicintai seseorang; ora aj i : tidak

berharga, tidak laku

ajil : jajan

ajir : 1 hancur; 2 patokan

ajrih : takut, cemas

aju : cepat, maju;

ajur : hancur, remuk; ajur mumur : hancur lebur

akal : akal, pikiran; akal bakal : asal gagasan

akalpa : barang indah, hiasan

akar : akar

akara :   wujud, rupa

akasa : langit, angkasa

akèh : banyak

akep : dekap; ngakep : memeluk, mendekap

aki : kakek

akik : batu permata

aking : kurus kering

akral : hebat, kuat

akram : berkilauan, bercahaya

aksa : mata, penglihatan

aksama : ampunan, memaafkan; pangaksama : ampunan

6

aksamala : tasbih, tanda kesucian

aksara : abjad, huruf

aksatriya : kesatria

aksi : 1 mata, penglihatan; 2 tindakan

aku : aku, saya; ngaku : mengakui

akum : rendam, terendam

akur : rukun, cocok, sesuai

akwan : menyuruh, memerintahkan

akwayan  : kawan, teman

akyan : mata, penglihatan

almanak : almanak, takwin

ala : jelek, buruk; alan- alan : segala hal yang buruk

alab : tergenang air; ngalab : mengambil; ngalab berkah : mengambil/ mencari berkah; ngalab

nyaur : hutang dan membayar hutang

alad : nyalad, nyala api; ngalad- alad : menyala- nyala

alah : kalah; alah déné : walaupun begitu; alah nganggur : daripada tidak bekerja; alah ora :

daripada tidak; alah silih : daripada menukar; ngalah : mengalah

alang : halangan, rintangan; alangan : halangan, rintangan; ngalang : melintang, malang :

melintang, malang; alang ujur : malang mujur, malang melintang

alang - alang : jenis rumput, ilalang

alangen : bersenang- senang

alap- alap : burung sejenis bangau

alas : hutan; alas greng : hutan belantara; alas gung liwang - liwung : hutan belantara

alasan, alesan : alasan, dalih

alawan : melawan

7

aldaka : gunung, bukit

alem : puji; aleman : suka dipuji

alembana : pujian

aleng : remak

alep : indah, bagus

aleran : alir, aliran

ali : biasa, sudah sering; ali- ali : cincin

alih   : pindah; malih : berubah

alimerut : jimat, pusaka

aling : tirai, pembatas; aling- aling : pembatas, penutup; aling- alingan : bersembunyi

aliran : 1 saluran; 2 versi, faham

alis : alis mata; alis- alis : tanda yang menyerupai kening

alit : kecil, mungil

aliwawar : topan, angin ribut

alon : pelan, tenang; alon- alon : pelan - pelan

alpa : cacat, cela

alpaprana : huruf biasa

alpita : cacat, cela

alu : antan, alat penumbuk padi

alub : direbus, dimasak

aluk : remak, lebih baik

alum : layu

alun : ombak besar, gelombang

8

alun - alun : 1 alun - alun, lapangan besar depan/belakang kraton/kabupaten; 2 pelan- pelan

alung : lebih baik, lumayan

alup : melolong, meraung

alur : alur, silsilah; alur waris: hubungan persaudaraan

alus : halus

aluwung : lebih baik

ama : hama, penyakit tanaman

amah : sangat marah, suka makan

aman : aman, selamat

amang : diacu

amara : dewa, Tuhan

amarah : amarah

amarga : sebab, karena; amargi: sebab, karena

amba : 1 lebar; 2 hamba; 3 saya

ambah : diambah : dijamah, dilalui; ngambah : melalui, melewati

ambak : meskipun demikian

ambal : 1 berulang kali; 2 permadani; ambal - ambalan : berkali - kali;

ambal warsa : ulang tahun

amban : lamban, pelan

ambar : wangi, semerbak; ambarukma : semerbak harum mewangi

ambara : udara, angkasa

ambat : diambat : ditarik, dipega ng telinga

ambaudhendha nyakrawati : adil bijaksana dalam memerintah dunia

9

ambawang : jenis buah mangga

ambawani : memulai

ambek : hati, perasaan; ambek adil paramarta : penuh dengan rasa adil dan bijaksana; ambek

darma : dermawan; ambek pati : berani mati; ambek siya : menyia- nyiakan, suka menganiaya;

ambek sura : pemberani, sombong; ambek wani : pemberani, pahlawan; ambek welas : pemurah,

belas kasihan

amben : 1 ikat, pengikat perut untuk bayi; 2 tiap, setiap

ambeng : ambengan : nasi kenduri; ambeng- ambeng : duduk melingkari nasi kenduri

ambèr : meluap, tertumpah airnya

ambet : bau

ambetan : durian

ambles : ambles, tenggelam dalam tanah

ambo : digelar, dibentangkan

amboja : menjamu makanan; amboja krama : pesta makan- makan

ambra : membesar, merajalela

ambrah : diratakan supaya tempatnya penuh

ambral : admiral, jendral

ambrastha : memberantas

ambrih : agar, supaya

ambrik : wangi, semerbak

ambring : sunyi, senyap

ambruk : ambruk, runtuh

ambrung : suara menggelegar

ambu : bau; mambu : berbau

ambung : cium; nga mbung : mencium

10

ambur : hambur, tabur

ambus : mencium untuk bau- bauan

ambuwaha : mendung, awan

ambyah : ada di mana- mana; ngambyah- ambyah : tidak ringkas, terlalu melebar persoalannya

amerga : karena, sebab

amèt : mengambil, mencari; amèt ati : mengambil hati

amlas asih : berbelas kasih

amogasidi, amogasakti : sakti sekali

amoh : rusak, robek

among : mengasuh, memelihara; among dagang : menjaga dagangan, berjualan; among hyun :

menjaga cita- cita, meraih idaman; among karsa : menjaga gagasan, idealisme; amon g kisma :

menjaga rumah, menunggu; among praja : pegawai pemerintahan; among raga : olah raga;

among slira : menjaga diri, berdandan; among tani : bertani, bercocok tanam; among tuwuh :

bercocok tanam

amor : bergaul, bercampur

amot : memuat, mengandung

ampad : rata; ampadan : daun tembakau yang bawah

ampah : tahan, cegah

ampak- ampak : kabut

ampal : tawon, lebah

ampang : ringan

ampar : sambar; amparan : dampar, tempat duduk raja

ampas : 1 ampas, sisa; 2 sayur (bukan kuah)

ampeg : berat

ampeh : ditahan

11

ampèh  : tidak terlalu tajam menurun/meninggi

ampèk : hingga, sampai

ampel : jejal, sesak

amperu : empedu

ampet : ditahan; ngampet : menahan

ampik- ampik : dinding penutup yang terletak di bubungan rumah

ampil : selir; ngampil, nyuwun ngampil: meminjam

amping : tirai; nyamping : kain

ampir : mampir, singgah

ampu : menghina, memaksa

ampuh : hebat, manjur; ampuhan : 1 andalan; 2 prahara

amput : berbeda jauh

amrat : berat, muat

amreta : air kehidupan

amrik : wangi, semerbak

amril : ampelas, kertas penghalus

amud : mengulum, mengunyah

amung : hanya, cuma

amur : salin rupa

ana : ada

anak : anak, putra; anak angkat : anak pungut; anak bojo : anak istri, keluarga; anak haram : anak

yang lahir akibat perselingkuhan; anak mas : anak yang terkasih; anak pupon : anak pungut; a nak

putu : anak cucu

anala : api

12

anam : anyam, ditata rapi; nganam : menganyam

anana : mulut, lesan

anang : kasmaran, jatuh cinta

ananta : bermacam - macam; ananta kusuma : bunga berwarna- warni

anapi : tetapi, namun

anapun : adapun

anarawata : selalu, senant iasa

ancak : menyerang, menyerbu

ancal : bunga talas

ancala : gunung, bukit

ancang : ancang - ancang, membuat jarak lompat

ancar : menohok

ancara : menyambut, ucapan selamat

ancas : tujuan, maksud; ngancas : memintas jalan

anceng : menyediakan, menjamin

ance r : kira- kira, dugaan; ancer- ancer : patokan

ancik : naik, tumpang; ancik- ancik : menginjak

anco : cangkul kecil

andaka : banteng

andakara : matahari, surya

andam : pakis, pohon paku

andamar : sebagai pelita

andana warih : darah biru, bangsawan

13

andanu : 1 panah; 2 mendung; 3 kerbau

andaru : wahyu, kebahagiaan

andasih : mengabdi

andel - andel : andalan, pusaka; ngandel : percaya, yakin; diandelaké : dipercaya

ander : penuh, meluap

anderpati : pemberani

andèwi : nama tumbuh - tumbuhan

andhah : rendah, bawah; andhahan : bawahan, anak buah

andhan - andhan : ikal mayang (rambut)

andhang : sandaran, tempat bergantung

andhap : rendah, bawah; andhapan : 1 bawahan, rendahan; 2 babi hutan; andhap asor : rendah

hati, sopan santun

andhar : uraian, penjelasan

andhé : umpama, misal

andheg : henti; mandheg : berhenti

andhèk ngendi : ada di mana; andhèkane : padahal hanya begitu

andheman : lekukan di dada binatang

andhéné : padahal cuma begitu

andheng - andheng : tahi lalat

andhèr : meluber, meluap

andhesthi : mengerjakan, membuat

andhih : bergeser, dikalahkan

andhingané : kemarin, yang lalu

andhong : dokar, kereta kuda

14

andhuk : handuk

andik : mata melotot, penglihatan tajam

andika : 1 berkata; 2 anda; jengandika : anda; ngandika : berkata

andon : olah, laku; andon asmara : bermain c inta; andon gawé : berbagi kerja; andon laku :

melakukan perjalanan; andon lulut : bermain cinta; andon nyerèt : menghisap ganja; andon tuwa

: menikmati hari tua; andon - andon : sering kunjung

andong : andung, nama tumbuhan

andrawina : jamuan, hidangan

andr epati : tak takut mati, nekad

andu : sumur

andulur : mengiring, berderet- deret

andum : bagi, membagi; andum gawé : berbagi kerja; andum laku : berpisah untuk meneruskan

perjalanan; andum slamet : saling mendoakan selamat

anduta : mengutus duta

anéka : bermacam - macam, beraneka; anéka rasa : bermacam- macam rasa; anéka rupa :

bermacam - macam rupa; anéka warna : bermacam- macam warna

anem : enam

anèm : muda, taruna

anèng : berada di

angeb : berteduh

angen - angen : pikiran, gagasan

angga : badan

angga- angga : laba- laba

anggada : gelang

anggah, anggeh : tepat, kokoh

15

anggakara : berani, pahlawan

anggal : tidak penuh, kurang berisi

anggana : 1 perempuan; 2 sendiri; anggana raras : sangat cantik, indah

anggang - anggang : labah - labah air

angganjar : memberi ganjaran

angga r : pusaka, sejenis pedang

anggara : hari Selasa; Anggara Kasih : Selasa Kliwon

anggarbini : hamil, mengandung

anggé : memakai, menggunakan; panggènan : tempat tinggal; anggé - anggé : pakaian, busana

anggeng : langgeng, tetap

anggep : anggap, menganggap

angger : setiap, kalau; angger- angger : pedoman, undang - undang, peraturan

anggèr : panggilan untuk anak

anggi - anggi : rempah - rempah

anggit : gagasan, pikiran; nganggit : mengarang

angglang : tampak jelas, nyata

angglong : menyurut, surut

anggo : pakai, guna;  nganggo : memakai; anggon : pakaian, busana

anggota : anggota, peserta

anggotong : menggotong, membawa secara bersama- sama

anggrah - anggrah : berserakan, barang tak berguna

anggrèk : nama bunga, jenis kembang

angguk : mengangguk, tunduk

16

anggung : selalu, se nantiasa

anggur : 1 menganggur; 2 buah anggur

anggya : pakai, memakai

angi : mengipasi nasi panas

angik : melepas biji padi dari tangkainya dengan digilas

angin : udara yang bergerak; angin darat : angin yang berasal dari daratan; angin laut : angin

yang berasal dari lautan; angin- anginan : tidak punya pendirian

anging : tetapi, namun

angka : angka; angkawijaya : nama tokoh wayang (Abimanyu)

angkah : cita- cita, gagasan

angkalan : halangan

angkara : jahat, tamak; angkara murka : kejahatan yang berkobar

angka t : angkat, junjung

angker : keramat, wingit; angker kepati - pati : sangat angker

angkil : uang perjanjian, uang kontrak

angkin : ikat pinggang

angklah : terasa sakit, nyeri

angkuh : sombong, angkuh

angkus : udara, langit, angkasa

anglaksa : melepasi

anglek  : 1 sedih sekali, 2 manis sekali

anglep : elok, indah, molek

angling : bersabda, berkata; angling darma : sabda yang baik

anglir : seperti, mirip

17

anglo : anglo, dapur yang dibuat dari tanah liat yang bahan bakarnya dari arang

anglocita : mengutarakan isi  hati

anglung : pucuk daun muda

anglur selur : berjalan terus, hilir mudik tiada henti

angok : surut, berkurang, susut; angok- angok : melihat- lihat

angon : menggembala, menjaga ternak; angon ulat : memperhatikan tingkah orang lain

angrèh : menyuruh, memerintah

angrem : mengeram

angsa : loba, tamak, ambisius; ngangsa : ambisius

angsab : sebanding, sepadan

angsah : asah; angsah jurit : perang

angsaka : 1 musuh; 2 bunga angsoka

angsal : mendapat, memperoleh; angsal - angsal : oleh - oleh

angsana : bunga angsana; angsana singa : dampar, tampat duduk raja

angsang : ingsang

angsar : khasiat benda keramat yang dapat mendatangkan nasib mujur

angsoka : bunga angsoka

angsring : sering, kerap kali

angsu : mencari, mengambil; ngangsu kawruh : mencari ilmu pengetahuan

angsung   : memberi

angsup : berlindung, berteduh

angsur : terengah - engah; ngangsur : mengangsur

angus : 1 hangus, terbakar; 2 arang

18

anguswa : mencium

ani - ani : mengetam, panen

aniaya : aniaya, kejam

anih : malas, tak suka bekerja

anik, anikna : tetapi, akan tetapi

anila : angin, udara

anindha : kebaikan, kebajikan

anindita : sempurna, paripurna

anindya : cantik jelita; anindyaguna: kecantikan yang berguna; anindyamantri : patih, wakil;

anindyawati : tercantik di dunia

aning, aningna : tetapi, namun

anis : pergi, hilang

anitya : tidak langgeng, tidak kekal

anja : berhasil, sukses, tercapai

anjaba : kecuali, di samping itu

anjali : menyembah, berbakti

anjana : 1 gajah; 2 muda; 3 berbakti; anjani : 1 berbakti; 2 mudi

anjang - anjang : sandaran untuk penguat tumbuhan

anjap : para- para

anjasmara : pandai bercinta, pintar

anjaya : jaya, menang

anji : jera, kapok, bosan

anjrah : semerbak, meliputi, merasuk ke berbagai tempat

anjrak : terus bertempat tinggal

19

anjum : berjabat, mencium; anjum asta : berjabat tangan; anjum tangan  : berjabat tangan

anjun : tukang membuat gerabah, bahan dari tanah liat

anol : ikut, mengikuti, menurut

anom : muda, taruna; anoman : nama tokoh wayang

anon : melihat, mengetahui

anor raga : sopan, santun

anrang : menyerbu, menyerang

anta : 1 lebih; 2 ter akhir; antaboga : nama toko wayang, naga penjaga bumi; antakara : matahari;

antakusuma : 1 berbagai macam bunga; 2 kutang yang membuat bisa terbang tanpa sayap (milik

Gathutkaca, pewayangan); antapura : istana, kerajaan; antareja : nama tokoh wayang yang b isa

masuk ke dalam bumi; antasura : ular; antawacana : dialog, percakapan

antah : tawar; antah berantah : antah berantah, sekedar sebut

antaka : 1 meninggal dunia, wafat; 2 mayat

antanu : tinta

antar : panjang, lebar; antariksa : angkasa, dirgantara; antar lina : musnah, hilang

antara : antara, jarak

antelu : telur

antem : hantam, pukul; antem krama : pukul rata, ngawur

anteng : tenang, tidak banyak tingkah

anthuk : angguk, tanda setuju; manthuk : mengangguk

anti : 1 tunggu, menanti; 2 lawan

antiga : telur

antih (ng - ) : memintal benang; prawan ngantih : perawan memintal

antihanta, antiyanta : lebih, sangat

anting : tas, keranjang rotan; anting- anting : anting - anting; antingan : anting- anting

20

antrah : perbuatan, tingkah laku

antrakusuma : 1 berbagai macam bunga; 2 nama kutang milik Gathutkaca (wayang)

antru : sangga, disangga; ngantru : menyangga

antu : tunggu, menanti

antuk : mendapat; mantuk : pulang, kembali; ngantuk : mengantuk

antya, antyanta : sangat berlebihan; antya- basa : bahasa yang berlebihan

anubawa  : pahala, anugerah; anugraha : anugerah, karunia; anukara : menyamai; anukarta : 1

menurut, ikut; 2 mengarang, menggubah; anumata : ijin, kerelaan; anumerta : almarhum; anuraga

:

sopan, tata krama; anusasana : perintah, tugas; anuswara : suara hidung, sen gau

anung : terpuji, terpilih

anunga : kuasa, utama

anut : menurut, ikut; manut : menurut

anyam : mengayam; anyama : muda, taruna

anyang : menawar harga; anyang- anyengen : 1 ragu - ragu; 2 sakit kandung kemih

anyar : baru

anyawar : nama tumbuhan

anyeb : dingin, sejuk

anyeng : dihela, ditarik

anyep : dingin, sejuk, tawar; anyep njekut : dingin sekali

anyer : berdiri tak sopan

anyes : dingin sekali, sangat sejuk; anyles : dingin sekali

apa : apa; apa- apa : 1 sesuatu hal; 2 kayu apa- apa

apadgata : seketika

21

apah  : air

apajeng : songsong, payung

apak, apang : akan, hendak

apaka : kabut

apal : hafal, terekam di pikiran

apan : sebab, karena; apan - apan : palang garu, bagian dari bajak

apapa : aniaya, dzalim

aparan : apa, bagaimana

apariminta : lebih, kelebihan, kebaikan

apekan : mendung, mega

apel : buah apel

apèl : apel, berbaris

api : 1 pura- pura; 2 jenis awalan; apirowang : pura- pura menjadi kawan; apitambuh : pura- pura

tidak kenal; apituwin : lagi pula, dan lagi

apik : baik, bagus, indah, molek

apitara : gelar

apyu   : api

apyun : opium

aplala : terlebih - lebih

apsara : dewa

apsari, apsekar : bidadari

apti : maksud, cita- cita; kapti : cita- cita

apu : kapur lunak yang dikunyah bersama sirih

22

apura : maaf, ampun; pangapura : ampunan; apunten : maaf, ampun; pangapunten : 1  ampunan; 2

tidak tahu menahu; punten dalem sewu : maaf tidak mengerti

apuran : selokan, saluran air

apus : bohong, tipu, muslihat; apus krama : kebohongan, tipu daya

apuwa, apruwa : mari, silahkan, ayo

ara- ara : padang ilalang, gurun

arah : arah, tujuan; arah - arah : hati - hati; arahan : arahan, petunjuk, saran

arak : 1 arak, minuman keras; 2 mau; arak- arakan : konvoi, pawai; ngarak : beranak- pinak,

berkembang biak

aran : nama, sebutan

arang : jarang; arang kadhing : jarang sekali; jati ngarang : padat sekali; ngarang : mengarang,

berkarya

aras : 1 pipi; 2 cium; aras- arasen : malas- malasan; aras kembang : terkasih, tersayang

arca : arca, patung; arcapada : dunia, jagat semesta

arcana : hormat; mangharcana menghormati

arda : nafsu, serakah; ardacandra : bulan  tanggal muda; ardana : harta, uang; ardani : harta, uang;

ardawalépa : kurang ajar, bedebah, ditanya malah balik bertanya; ardawalika : naga, peralatan

untuk upacara

ardaya : hati, nurani

ardhana : ingin, bermaksud; ardhanarèswari : wanita yang dianggap me miliki praba yang bis

menurunkan raja- raja

ardi : gunung, bukit; arditi : gunung, bukit

are : satuan luas tanah; hekto are : hektar, satuan luas tanah

areng : arang, hangus; areng watu : arang batu

arep : mau, akan, hendak; ngarep : depan; ngarep- arep : berharap

arga : gunung, bukit

23

argya : hormat, mulia, menghargai

ari : 1 adik; 2 hari; 3 matahari; ari - ari : ari - ari, ketuban; ariaya, ariyaya : hari raya; aribawana :

nama kahyangan; ariwara : berita harian; ariwarti : surat kabar harian

arik : kacau - balau, porak- poranda

arima, arimong : harimau

arina : 1 kijang; 2 siang

aring : senang, lahab; aring- aring : jarang - jarang

aris : laras, serasi; arista : laras, serasi

arja : makmur, selamat; arjan : keramaian; arjana : maksud, gagasan; arjasa : campuran timah;

arjaya : makmur; arjwa : utama, baik

arju : sepakat, setuju

arjuna : 1 air; 2 putih cemerlang; 3 penengah pandawa; arjuni : 1 air; 2 lembu

arka : matahari, surga; arkamaya: sinar, cahaya, praba

arkara : menyala

arnawa : laut, samudra

arohara : huru - hara, ge ger, keributan

arok : 1 campur; 2 tempuh, menempuh

aron : mentah, setengah matang

arsa : karsa, kehendak; arsaya, arsana : senang, gembira; arsi : karsa, kehendak, kemauan, akan

arta : arta, uang, duit, harta; artaka : uang, bendahara; artati : manis, gula ; artawan : orang

berharta, kaya

arti : makna, maksud; artos : arti, makna, maksud

artikel : tulisan untuk majalah atau koran

arubiru : haru - biru, prahara; aruhara : huru- hara, geger, keributan

aruh : sapa, tegur, tanya

24

arum : harum, wangi

aruman : tembuni

aruna : matahari, Sang Surya

arungan : kerja sama

arus : 1 amis, anyir, busuk; 2 aliran air

arutala : rembulan

arya : gelar bangsawan, ningrat

asa : 1 tujuan, cita- cita; 2 susah, sedih

asab : tidak malu, tebal muka

asah : 1 asah, mengasah; 2 mencuci, membasuh; asah - asah : bersih - bersih, mencuci, membasuh

asal : asal; asal - usul : asal - usul, asal mula

asana : tempat duduk, kursi, tahta

asari, asantun : ingin cepat selesai, lekas purna

asasta : selamat, sejahtera

ascarya : heran, terkejut

asdhrah : pekerjaan, perbuatan

asep : tuah

asih : kasih, sayang, suka

asin : asin

asir : mencium

asiran : durian

askara : sinar, cahaya

asli : asli, murni, tulen

25

aslup : masuk

asmara : cinta, asmara; asmaradahana, asmaradana, asmarandana : tembang asmaradana;

asmaranala: peso na, terpesona; asmaralaya : surga

asmu : semu

asnapun : beda- beda

asor : rendah, hina

asrah : pasrah, menyerah, takhluk; asrah bongkokan : menyerah total

asrama : asrama, tempat tinggal

asri : indah, elok, permai

asru : keras, tegang, cepat

asta : tangan;  jawat asta: bersalaman; tapak asta : tanda tangan

astama : bahagia , suka ria

astana : 1 istana; 2 kuburan

astha : delapan; asthabrata : delapan ajaran kebajikan; asthagina : delapan kegunaan

asthi : gajah; asti : gajah

astra : senjata, panah; astra lungiyan : berumah tangga, suami istri; astrawara : panah

astu : 1 sungguh; 2 memuji; astungkara : memuji, berdoa; astuti : memuji, berdoa, terpuji

asuh, asoh : berhenti, mengasuh, merawat

asuma : prihatin

asukaya : penghasilan, pendapatan

asung : memberi, mempersembahkan

asura : raksasa

aswa : 1 kapal, 2 kuda; aswatama: kuda yang utama

aswana : tempat

26

aswi : marah sekali, geram

atahiktri : kebajikan, nilai

akatara : cahaya, sinar

atanapi : kemudian, dan

atanaya : berputra, beranak

atas : atas, terang; atas angin   : benua Asia, daerah asal angin

atbuta : besar, raksasa

até : mau, akan

ater : luka, nanah; ater- ater : imbuhan; ater banyu : memberi air; ngateri : memberi,

mengantarkan

athung : minta, tangan menengadah; athung- athung : selalu mengemis

ati : hati, perasaan; ngati - ati : hati - hati; atibagya : suka, bahagia; atibara : sangat berat; atibisana :

buas; atidaya : malah, bahkan; atiharsa : sangat bahagia; atimoha : congkak, sombong; atindriya :

kepribadian; atirodra : dahsyat, hebat; atisaya : sangat, lebih; atisomya : elok, cantik; atiwéga :

sangat cepat

atita : berhenti, berlalu

atiti : bertamu, berkunjung

atika : yaitu, yakni

atiyanta : kebal, perkasa

atiyasa : terlebih

atma : jiwa, ruh; atmaja : anak, putra; atmaka : nyawa

atos : keras, kenyal

atur : kata, me ngatur

atut : rukun; atut runtut : rukun, mesra

atyanta : sangat, kuat

27

atyasa : kebal, kuat

awang - awang : langit, angkasa; awang- uwung : angkasa, langit

awar- awar : pohon awar- awar

awas : awas, waspada

awat : pandang, lihat; ngawat- awati : mengawasi, menja ga

awé : lambai; ngawé- awé : melambaikan tangan

awèh : memberi

awer- awer : tanda, simbol

awi : ayo, silakan; awicarita : pandai bercerita

awig : pandai, ahli, sarjana; awignya : pintar, trampil, banyak pengetahuan

awin : bawa, pegang

awit : sebab, karena;  ngawiti : memulai

awiyat : langit, angkasa

awon : buruk, jelek; awon- awon : meskipun jelek

awor : bercampur, berkumpul; aworjiwa : bercinta; aworsih : bercinta

awra : tersiar ke mana- mana

awud, awut : kacau - balau, berserakan; awut- awutan : tidak karuan, kacau balau

awuh : bersuara, berteriak

awya : jangan, larangan

aya : serba sulit, dilematis

ayah : 1 ayah; 2 kerja; ayahan : pekerjaan, tugas

ayak : saring, saringan

ayam : ayam; ayam alas : ayam hutan

28

ayaskara : batu bintang

ayem : tenang, tentram

ayer : ma ndor, orang yang mengawasi orang lain bekerja

ayo : ayo, mari, silakan

ayom : ayom, teduh, terlindungi; pengayoman : perlindungan

ayu : 1 cantik, jelita, molek; 2 selamat; hayu; selamat; rahayu; selamat, sejahtera; aman, sehat

B

babad : 1 cerita sejar ah; 2 membabat

babah : 1 terserah; 2 diibabahi : dimulai pelan- pelan; babahan : 1 permulaan; 2 lubang; babahan

hawa sanga : sembilan lubang pada tubuh manusia (dua mata, dua telinga, dua lubang hidung,

mulut, anus dan kelamin)

babanten : korban

babar : 1 beber, urai; 2 lahir, melahirkan; babaran : melahirkan; babarji : tidak sama sekali; babar

pisan, babar blas : tidak sama sekali

29

babasan : peribahasa

babo : kata- kata tantangan

babrag : puber; babragan : dipan besar

babrak : 1 tambah lebar; 2 menular ke mana- mana

babu : pengasuh, pembantu

babut : permadani, karpet; kasur babut : kasur yang empuk

bacira : tanah lapang

badal : wakil, ganti

badan : 1 tubuh, raga; 2 lembaga; badan alus : badan halus, jiwa; badaniah : bersifat badan

badha : sama, seimbang

badhama  : golok, parang

badhar : terbongkar, ketahuan

badhaya : bedaya, tari

badhik : keris kecil

badhong : mahkota

badhut : pelawak

badra : 1 bahagia, budi; 2 bulan

baga : rahim, kandungan

bagas : sehat, kuat; bagaskara : matahari; bagas waras : sehat, kuat; bagaspati : matahari

bagawan : resi, pendita

bagé : selamat, salam; atur pambagé : ucapan sambutan

bagel : lempar, tendang

bagong : nama wayang punakawan; bagongan : jenis bahasa di Kraton Yogyakarta

30

bagowong : gerhana total

bagus : tampan, ganteng, baik

bagy a : bahagia, suka

baha : sungai, kali

bahak : perampok, penjahat

bahan : bahan, asal

bahar : laut, samudra

baharu : baru, sedang

bahas : bahas, runding

bahasa : bahasa

bahni : api; bahning : api

baita : perahu, kapal

bajag : perampok, pembajak

bajang : kerdil, kecil; bajang kèrèk : jenis belalang kecil; bajang ratu : gapura belah dua

bajing : tupai; bajing loncat : tupai loncat; bajingan : penjahat, kurang ajar

bajo : perampok, pembajak; bajobarat : pasukan raksasa yang jahat

bajra : halilintar, guntur, pet ir

bajug : nakal, kurang ajar

bajul : buaya; dibajul : digoda; mbajul : menggoda wanita; bajul pethak : buaya putih

bak : bak, tempat air; mbak, mbak ayu : kakak perempuan

bakal : bibit, akan; cikal bakal : awal mula, pemula

baksya : banyak akal, kreatif

bakta : bawa

31

bakti : bakti, patuh

baku : baku, pokok; baku karang : pemilik pekarangan, lahan; baku omah : berumah tangga;

baku tembak : saling menembak

bakuh : kuat, gagah, perkasa

bakul : penjual, pedagang

bakung : bunga bakung

bal : bola; bal - balan : sepak bola

bala : teman, pengikut; baladewa : 1 nama tokoh wayang raja Mandura; 2 daun pohon randu;

baladika : komandan, kepala pasukan; baladupak : anak buah; balakosawa : pasukan darat;

balakrama : para priyayi; balakuswa : pakaian; balapecah :

barang pecah - belah; bala srèwu : jenis ilmu kadigjayan, ajian

balabag : papan, jenis tembang

balabak : jenis tembang

balabar : banjir, menggenang

balad : kerja bakti, gotong royong, gugur gunung

balak : tolak, tampik

balap : pacu, lomba

balawan : kokoh, sentosa

balé :  balai, rumah; balé désa : balai desa; balé kambang rumah di tengah kolam; balé omah :

rumah tangga; balé pomahan : perumahan

baléla : memberontak, membangkang

baleman : bale apa, nyala api

balik : kembali, sebaliknya

balila : mogok, berontak

balitar : tem baga

32

balo : mentah, belum matang

baloh : alat mencari ikan

balung : tulang; balung pisah : persaudaraan yang telah tercerai- berai

balwana : akar

bam : gigi geraham

bamata : gajah

bamba : bara

bamban : dimulai lagi, diulang

bambang satria, jejaka

bambet : bambu

bambon : rumah madat

bambu : bambu, nama pohon

ban : ban

bana : 1 panah; 2 hutan; bebana : permintaan, permohonan; bana rawa : sawah rendah

banar : luas, lapang, lebar

banata : perahu, baita

banawi : sungai, bengawan

bancak : tempat nasi; bancakan : k enduri

bancana : bencana, halangan

bancang : dua pekerjaan dilaksanakan sekaligus

bancar : lancar

banda : ikat, borgol; bandakala : pemberani, pilih tanding; bandawasa : kuat, perkasa, kekuatan;

bandawora : nama kalung; bandayuda : perang, tempur

bandana : tali, halangan

33

bandar : pelabuhan laut

bandara : 1 majikan; 2 gelar bangsawan

bandéra : bendera

bandha : harta, kekayaan; bandha bandhu : kaya harta dan banyak teman; bandha bau : modal

tenaga; bandha béya : ongkos hidup

bandhan : berkoalisi, bersekutu

bandhang : cepat, besar; banjir bandhang : banjir besar

bandhawa : saudara

bandhem : melempar dengan batu atau benda yang cukup besar; bandhem po : capung

bandhit : penjahat, perampok, durhaka

bandhol : nakal

bandhosa : keranda, peti mayat

bandhu : saudara,  teman kerabat

bandhul : ayunan

bandhung : 1 besar; 2 menandingi

bandhusa : keranda, peti mati

bandreng : berkelanjutan, terus- menerus

bandring : bandil

bané : suara, bunyi

banèh : lain, beda

bang : abang : merah; ngebang : adzan

bangah : jenis bunga

bangal  : tak mau dinasehati

bangala : bertunas, bertaruk

34

bangawan : bengawan, sungai besar

bangga : memberontak, melawan, membangkang

banget : sangat, amat, terlalu

banggèl : membalik, kembali dengan cepat

banggi : beaya, ongkos

bangir : hidung mancung

bangka : 1 mati, meninggal, 2 setengah matang

bangkang : membangkang, memberontak, melawan

bangké : bangkai, jenazah, mayat

bangsa : bangsa, golongan; bangsawan : 1 bangsawan, ningrat, berdarah biru; 2 negarawan

bangsal : ruangan, tempat, gedung

bangsat : ungkapan  marah, makian

bangun : 1 membangun, memperbaiki; 2 berdiri; 3 terjaga; bangunan: rumah, gedung,

pesanggrahan, dsb.

bani : keturunan, trah

banija : pedagang, saudagar

baning : kura- kura

banjang : ke lautan untuk mencari ikan

banjar : deret, jajar; banjaran:  urut- urutan, kronologis

banjel : distansi, sementara

banjeng : kelihatan barisan panjang bergandengan

banjir : banjir, air bah; banjir bandang : banjir besar; banjir getih : banjir darah, perang,

kerusuhan

banjur : lanjut, terus; kebanjur : terlanjur

35

bano n : bata, batu merah

bantal : alas kepala

bantala : tanah, bumi

bantaran : jeram

bantas : nyaring, merdu

banten : kurban, tumbal

banthak : kokoh, kuat

banthan : berpangkalan

banthèng : banteng; banthèng ketaton : banteng terluka

banting : banting, lempar

bantu : bantu

banu : air

banyak : angsa; banyak angrem : nama rasi bintang; banyak dhalang : perlengkapan upacara

yang berupa angsa tiruan

banyar : jenis ikan

banyol : lucu, lawak

banyon : air untuk mengjerang gigi

banyu : air; banyu gégé : air mantra; banyu landa: air sada; banyu mili : suguhannya mengalir

terus bermacam - macam; banyu rasa : air rasa; banyu tangi : air untuk memandikan anak; banyu

tawa : air tawar, air mentah; banyu tuli : air untuk obat; banyu wara : bertapa dengan

menghindari air; banyu windu : air basi; banyu wulu : air untuk wudhu; tunggal banyu : saudara

seperguruan

bapa : bapak, ayah; bapa babu : ayah ibu; bapa biyung : ayah ibu; bapa paman : paman, adiknya

bapak; bapak : bapak, ayah

bapang : mendepang

bapra : gapura, pintu gerbang

36

bar  : bubar, selesai; wis bar : sudah selesai; bar- ji : habis, sekaligus, bubar siji; bar- ji barbeh :

bubar siji bubar kabeh, bubar satu bubar semua, tekad bersatu padu

bara : sabuk, mengadu nasib

barah : kusta

barak : tempat tinggal sementara

barakan : sebaya, seusia

barang : benda; barang- barang: anak kadal

barat : angin kencang

barata : tapa, laku; baratayuda : perang tanding keluarga Barata

baratan : sawah milik bersama

bareng : bersama

barèng : canang

barès : terus terang, terbuka, jujur; barès kurès : ter us terang sekali, jujur

bargawa : panah yang kuat

baribin : 1 gaduh, ramai; 2 penuh air, menggelegak

barih : tambah keras

barikan : bersama- sama

barinan : bersama- sama dengan, serempak

baring : gila, edan

baris : baris, jajar, deret; baris pendhem : barisa n tersembunyi

barkah : berkah, rahmat, doa restu

barkat : berkah, rahmat

baro- baro : bubur putih dengan bubur merah di tengahnya

baron : hal yang baru

37

barongan : barongsai, singo barong

baros : barus

bartis : jenis bakal baju

baru : baru

baruna : barat, de wa laut, air

barung : bersama, beriringan

barus : jenis kapur pewangi

barya : putri, wanita, perempuan

basa : bahasa; basagita : kata- kata indah, puisi; basa krama : bahasa halus; basa krama inggil :

bahasa tinggi; basa ngoko; basarudita : syair pelipur lara

basah : 1 busuk, bau tak sedap; 2 gelar pahlawan, tanda jasa; 3 basah, berair; basahan : kain

penutup tubuh untuk mandi

basama : janji

basang : memasang, menggunakan, memakai

basanta : bulan, candra

basar : Maha Tahu, Tuhan

basir : bijak bestari

baskara  : matahari, surya

basma : hangus, terbakar; basmara (kabasmaran) : cinta, tertarik; basmi : musnah, basmi; basmi

buta : punah, hilang tak berbekas

basonta : 1 rembulan; 2 nama tembang gedhe

basu : 1 golongan dewa; 2 kera

basuki : selamat, sejahtera

basundara- basundari : tanah, bumi

baswara : bersinar, bercahaya

38

bata : batu bata; batako : batu bata yang besar

batal : gagal, tidak jadi

batang : terka, tebak

bathang : bangkai

bathara : dewa, dewata; batharagana : mega, mendung; bathari : dewi, bidadari

bathik  : kain batik

bathil : gunting, potong

bathok : tempurung kelapa; bathok bolu : tempurung kelapa yang kecil

bathon : sekawan, sekutu

batih : anggota keluarga; batihan/bebatiyan : menggalang persaudaraan

batin : batin, jiwa, ruhani; batiniah : bersifat batin: batos : batin; mbatin : berkata dalam hati

batir : teman, kawan

batu : baterai; batu kandha: batu undak- undakan

batuk : sakit batuk; batuk kering, batuk asma : jenis sakit batuk

batur : teman, pelayan; batur tukon : budak belian

bau : bahu; baudhanyang  : rangka rumah; baudhendha : berhak menghukum, mengadili;

baukapiné : berat sebelah, tidak adil; bau lawéyan : cacat di pangkal lengan; baureksa :

menguasai, menjaga; bausastra : kamus; bausuku : pekerja, kekuatan, tenaga; bauwéda : segala

pengetahuan, ilmu; baon : sawah ladang yang sedang dikerjakan

baul : batal, urung

baut : pintar, terampil

bawa : 1 kharisma, perbawa; 2 mulai; bawa laksana : bijaksana; bawa rasa : berembug,

musyawarah

bawah : bawah; bawahan : takhlukan, jajahan

bawana : dunia, alam raya

39

bawang : bawang putih

bawat : payung agung

bawéra : luas, terbentang

bawinipun : oleh karena itu

bawur : penglihatan suram

baya : 1 buaya; 2 bahaya

bayan : kabayan, aparat desa bagian penerangan

bayang : tempat tidur; bayangkara : prajurit pengawal raja/presiden

bayi : bayi, anak

bayu : angin, udara; bayu bajra : angin bercampur petir, nama ilmu kadigjayan; bayu putra : putra

Sang Angin; bayu suta: anak Sang Angin

bé : urutan tahun Jawa keenam

bebada : bayi yang menendang- nendang mau lahir

bebana : hadiah,  ganjaran, anugrah

bebandan : tawanan, orang yang diikat

bebara : merantau, pergi mengadu nasib

bebasan : peribahasa, perumpamaan

bebed : pakaian yang dilipat pada badan

bebeg : berhenti mengalir karena terbendung

bebeh : malas bekerja

bebel : bebal, keras kepala

bèbèr : bentang, urai

becik : baik, bagus, terhormat

becus : mampu, kuasa, dapat

40

bedaringan : tempat menyimpan beras

bedhag : berburu, mencari binatang; bedhag pikat : berburu burung dengan pelekat

bedhah : sobek, robek; bedhah bumi : menggali tanah

bedhama : senjata, alat perang

bédhang : pacar, kekasih

bedhat : bebas, lepas

bedhati : pedati, kereta yang ditarik sapi

bedhawang : labi - labi

bedhawangan : hantu- hantuan

bedhaya : tari

bedhé : terka, tebak, duga; bedhèk : terka, tebak

bèdhèngan : pematang, petak

bedhès : 1 jenis kera; 2 umpatan kasar

bedhidhing : musim dingin, keringat sukar keluar

bedhil : bedil, senapan; bedhil angin : senapan angin

bedhiyang : menghangatkan badan dengan api unggun

bedho : permainan sama, tak ada yang unggul

bedhol : cabut, bongkar; bedhol desa : pindahan orang sedesa; bedhol gendéra : maju perang,

berangkat bertempur; bedhol jangkar : membongkar sauh

bédhor : tangkai panah

bedhug : gendang besar, alat bunyi tabuh di masjid

bégal : perampok, penyamun

béganandha : nama sebutan Indrajit

begar : gembira, suka ria

41

begawan : pendita

begeblug : bencana, musibah

begegeg : berdiri tegap; begegeg mutho waton : berdiri kaku, ketakutan

begja : beruntung, bernasib baik; begja kemayangan : untung besar, bahagia berlipat; begjan :

keberuntungan

beja : beruntung

béja : untung, bahagia; beja kemayangan : untung besar; bejan- bejan : untung - untungan

bekakak : tumbal, sesaji utnuk kurban

bekakas : perkakas, benda, alat

bekasakan : jenis hantu, lelembut

bekel : bekel, pamong desa, pembantu pe ndheta

beksa : joget, tari; beksan : jogetan, tarian

bekta : bawa; bektan : barang bawaan, oleh- oleh

bekti : bakti

béla : bela, juang; béla pati : membela kematian orang lain; béla sungkawa : melayat, berduka

cita; béla tampa : ikut menerima

belah : belah, pecah; belah banten : baju belah dada; belah kedaton : gigi renggang

belang : loreng, coreng; belang buntal : coreng- moreng, rupa tak karuan

belèh : sembelih, potong

belèk : 1 retas, sembelih; 2 tembelek, tahi ayam

beluk : 1 panggil, memanggil; 2 jenis ha ma padi

benang : benang; benang kelos : jenis benang yang sudah di plintir; benang mas : benang

berwarna emas

benawi : bengawan, sungai besar

béncak : garu yang tidak ditarik lembu, sapi

42

bèncèng : penceng, miring; bèncèng cèwèng : hal ikhwal, seluk beluk

bencil : tipu muslihat

bendana : tabiat buruk

bendara : tuan, gelar kebangsawanan

bendéra : bendera

bendha : kluwih, buah kluwih

bendhé : gong kecil

bendhéga : teman melarikan diri

bendho : pisau besar

bendhosa : keranda, peti mayat

bendhuk : celeng

bèndi :  dokar, pedati

béndra : terkagum - kagum, bersenang - senang

bendu : hukuman, kutukan

bendung : bendung, cegah

béné : biar saja, baru saja

bènèh : mengerti, tahu, pintar

bener : benar, betul, tepat

bening : bening, bersih

bénjing : besok, nanti, kelak

bénjo : bengkak, membesar

bentar : panas

bentayangan : melayang- layang, ke sana ke mari

43

benthak : luas, lapang

benthang : mencari jalan pintas, menerobos

bentheng : sabuk

benthik : jenis mainan anak tradisional

benthong : kayu pemukul dalam permainan benthik

bentil : kecil, bakal buah yang masih kecil

benting : sabuk

bencah : membelah, mengupas

bèr : penuh, kaya, bèr budi bawa leksana : penuh kearifan dan kebijaksanaan

bérag : tuntas, mumpuni, menguasai

berah : buruh, budak, pelayan

berak : rumah penyaringan orang  sakit

bérak : buang air besar; berak- berèk : berteriak- teriak

bérama : indah, mengagumkan

bérang : parang besar, pisau yang tebal dan besar

beras : beras, kupasan padi; beras kencur : jenis minuman beras tumbuk halus dicampur kencur;

beras kuning : beras b erwarna kuning; beras melik : beras hitam

berat : berat, sulit

bérat : dibersihkan, dihilangkan

bérawa : gagah perkasa, menakutkan

bercak : bercak- bercak, noda

berci : kain yang halus agak temerawang

bercuh : campur baur, jorok

berduwin : anggur asli

44

béré  : terlantur- lantur

berem : lunak dalamnya

bèrèng : jenis penyakit kulit

bèrès : beres, selesai

bergada : satuan pasukan

bergagah : bersikap gagah, perwira

bergandang : menarik, menggelandang

bergas : sehat, tangkas

beri : burung garuda

bèri : jenis gong

berik : menyeruduk dengan tanduk

berit : jenis tikus

beritan : bagian belakang

berkah : berkat, rahma, anugrah

berkakas : perkakas

berkasakan : hantu, lelembut

berkat : berkah

bèrlin : besi putih seperti perak

berod : meronta, mengeluh

bersat : kacau, berceceran

bersih : bersih, baik; bersihan : tempat menyimpan barang kecantikan; bersih désa : upacara

selamatan bersih desa

beruh : entah, tidak tahu

beruk : 1 tempurung untuk takaran; 2 sejenis kera

45

besa : tari - tari

besaja : sederhana, bersahaja

besalèn : beng kel, tukang besi

besan : tari - tarian, jogetan

bésan : besan, orang tua menantu

besaos : sederhana, bersahaja

besar : 1 besar, raya, agung, unggul; 2 nama bulan Jawa ke- 12; besaran : 1 pohon murbei; 2 hari

raya idul kurban (bulan Besar)

bèsèk : jenis wadah  yang terbuat dari anyaman bambu

besem : bakar

besi : 1 besi; 2 pohon besi

besik : membersihkan rumput, menyiangi

beskap : jenis pakaian

beslit : piagam, surat keputusan

besmi : basmi, bakar, musnah

besta : borgol, ikat

bestru : jenis pohon

bestu : sudah pasti, tentu, nyata

bésuk : 1 besok, nanti; 2 bersih, rapi; bésuk-  bésuk : nanti - nanti, suatu saat; bésuk manèh : besok

lagi

besung : tak bersedia, tak sanggup

besur : keras kepala, tekad

besura : bosan, jenuh

besus : suka dandan, selalu rapi

46

besusu : mengku wang

besut : halus, rapi

bet : logo di saku

beta : bawa

betah : tahan, betah

betamal : nyata, bukti

betèk : bekas tapak kaki

bètèng : benteng

bethara- bethari : dewa- dewi

bethat : bersisir

beton : 1 biji buah nangka, biji kluwih; 2 struktur bangunan dengan  rangka semen, pasir, besi dan

bebatuan

betutu : ingkung ayam

betuwah : pusaka, azimat

bewah : menyumbang, membantu

béya : beaya, ongkos

bibi : bibi, istri paman

bibis : 1 jenis tanaman; 2 jenis hewan anjing

bibisan : jenis tumbuhan

bibisana : bijaksana

bib it : benih, bibit

bicara : wicara, bicara; bicanten : berbicara, berkata

bidhawa : triwikrama

bidho : jenis burung elang

47

bidhung : godha, sik

bijaksana : bijaksana, arif

bijig : menanduk, menyeruduk

bijil : buta sebelah mata

biksa : hukum

biksama : paksa

biksma : kopiah

biksu : pertapa

biku : biksu, pendita

bikut : sibuk, repot

bilahi, bilai : celaka, halangan

bilawani : melawan, memusuhi

biler : tidur

bilih : bila, apabila

bilulung : saling mencari pertolongan

bima : 1 nama wayang pandawa; 2 seram, dahsyat ; bima sekti : jenis gugusan bintang; bimana :

congkak, sombong; bimantra: puja mantra

bimata : bijaksana

bimba : arca, patung, lukisan

bina : bangun, indah

bincil : 1 ramai; 2 anak katak

bindi : gada, alat pemukul; bindiwala : jenis tombak

bingar : berser i - seri, suka cita

binggel : gelang kaki

48

bingkas : selesai, rampung

bingung : bingung, pikiran goyah

bini : istri

bintang : bintang

binting : benteng, pagar pelindung

bintit : balut, kain penutup yang diikat

bintu : biru, nila

bintulu : poleng, ceplok

birahi : gejolak asmara

birama : indah, berirama

birat : musnah, hilang

birawa : dahsyat, mengagumkan

biring : jenis tombak

biru : biru, nila

bisa : bisa

bisala : lebar

bisana : susah, gundah

bisatya : amat, sangat

biséka : penobatan, penghormatan, gelar

bisik  : nama, gelar, julukan; bisikan : penanaman, julukan, sebutan

bisit : bisa, dapat, boleh

bisu : bisu, tidak dapat bicara

bisuwa : sesaji

49

bita : takut, kuatir, cemas

bithi : tonjok, tinju, pukul

biting : tusuk lidi

biwada : hormat, mulia

biwara : laporan, berita, kabar

biya : beaya, ongkos, upah

biyada : abdi perempuan di kerajaan, pelayan perempuan

biyak (di - ) : dibuka

biyang : ibu, induk

biyasa : biasa

biyèn : dahulu, lampau, silam

biyet : lebat sekali buahnya

biyung : ibu, induk

blaba : pemurah, dermawan, suka membantu

blabak : papan kayu

blabar : gelanggang, tempat, medan; blabar kawat : tempat bertanding, medan laga

blacan : jenis harimau

blaka : terus terang; blaka suta : terus terang, jujur

blalak- blalak : mata yang lincah

blandar : tiang penyangga atap; blandaran : pacuan, perlombaan, permainan

blandhong : tukang menebang kayu

blarak : daun kelapa

blarat : pergi cepat- cepat, keluar lari

50

blathok : beliung

blawu : kelabu kebiruan

bledhèg : halilintar, petir, guruh, guntur

bledug : 1 debu, asap; 2 anak ga jah

bleketépé : dinding dari anyaman daun kelapa

bleketupuk : jenis burung

blekok : jenis burung bangau

bléncong : lampu untuk pergelaran wayang

bleret : redup

bléro : tidak nyaring

blibar : manggis muda

bligo : jenis buah labu

bligon : keturunan dari dua  jenis yang berbeda

blilu : bebal, bodoh

blimbing : buah belimbing; blimbing wuluh : buah blimbing yang rasanya kecut

blinger : tersesat, keliru

blondhot : ingkar janji, tidak tertib

blonyo : alas, usap; lara blonyo : patung tiruan pengantin

blonyoh : labur, ulas

blorok : bulu ayam yang berwarna hitam dan putih

bludru : jenis kain

blumbang : empang, kolam

bobokan : tetabuhan, gamelan

51

bobol : jebol, bedah

bobot : 1 berat, beban; 2 kualitas; bobot timbang : persamaan mutu, perbandingan kualitas

bobrok : remuk,  hancur, berantakan, rusak

bocah : anak- anak

bocor : bocor, pecah

bodhag : bakul yang besar

bodho : bodoh, tolol, dungu; cara bodhon : secara gampang, dibikin mudah

bodhol : pecah, bedah, bocor

boga : makanan

bogang : tidak utuh, banyak jarak, jarang- jarang

bogol : tipu muslihat, perdaya, rayuan gombal

bogor : pohon siwalan

boja : suguhan, hidangan, makanan, menu; boja krama : pesta, bersenang- senang dengan makan minum; bojana : pesta, bergembira ria dengan makan minum

bojo : suami istri

(m)bok : ibu; (m)bok ajeng : panggilan untuk perempuan yang berderajat; (m)bok ayu, bakyu :

kakak perempuan; (m)bok bèn : biarkan saja; (m)bok bilih : mungkin, barang kali; (m)bok bok :

mungkin saja, boleh jadi; (m)bok cilik : bibi, adik perempuan ibu; (m)bok gedhè : uwa, kakak

perempuan ibu; (m)bok mas : panggilan untuk perempuan yang berderajat rendah; (m)bok

menawa : jikalau, kalau, jika, bila, apabila; (m)bok nom : istri muda; (m)boktuwa : istri tua

bokong : pantat

bokor : bokor

bol : bul, tempayan, jenis gerabah

bolong :  lubang

bolot : kotoran kulit; kokot –  : kotoran pada leher, daki

boma : gagah, dahsyat; bomantara : angkasa, dirgantara

52

bombang : tirai, penghalang, sekat

bombong : membesarkan hati; bombong ati : berbesar hati, semangat

bombrong : seadanya, tidak berhias

bonang : bagian dari gamelan

bondhan : menari, berjoget

bonggan : salah sendiri, tak berpikir panjang

bongsor : subur, gemuk, gendut

boros : suka menghabiskan uang, suka belanja

bot : berat, beban; bot répot : beban hidup, kesulitan

boten : tidak

botrawi  : balumbang, air dalam telaga

boya : tidak, jangan

bra : 1 sinar, cahaya; 2 raja

brabadan : berjualan kebutuhan sehari - hari, pedagang kelontong

brabah : ramai, gegap gempita

brabak : mau menangis, muka merah

brabas : meresap, merembas

brabat : melintas dengan cepat, berjalan lintas

brahala : patung

brahat : hajat, perhelatan, kenduri

brahma : dewa brahma; brahmacari : calon pendita, brahmana; brahman : pendita, resi, biksu;

brahmana : pendita, resi, biksu; brahmani : pendita wanita, resi putri; brahmarsi :  dewa

brahwa : bara api

braja : angin topan, angin ribut; brajamuka : gajah

53

brakatha : laron, jenis hewan beterbangan; brakithi : semut

brama : api, nyala

bramacorah : pencoleng, penjahat

bramantya : marah, semangat, gigih

bramara : lebah, kumbang

brambang  : bawang merah

braminta : sedih, gundah

bramita : sedih, gundah

brana : harta, kekayaan

brandhal : perampok, pengacau

branggah : besar, dhasyat

brangsang : gerah, panas

brangta : asmara, cinta

branjangan : jenis burung

branta : asmara, cinta; branta mara : asmara

branyak : genit, gesit

brasak : kasar, keras

brasat : lari, bebas, lepas

brastha : basmi, berantas

brata : bertapa, semedi, setia; bratastuti : sembah, penyembahan; bratawali : jenis tumbuhan yang

pahit sekali berguna untuk obat keluarga; bratayuda  : perang keluarga Barata

brati : keturunan itik dan angsa

brawala : berselisih, bertengkar, cekcok

brawuk : mendaku barang milik orang lain

54

brayan : berumah tangga, suami istri

brayat : keluarga, satu rumah

bregada : regu, satuan pasukan

bregas : sehat, trengginas

brèh : pemurah, suka memberi

brekasakan : jenis makhluk halus

bremana- bremani : pendita, resi, biksu

bremantya : marah, semangat, gigih

bremara : lebah, kumbang

brengga rowa : kaya harta dan saudara

bresih : bersih, tidak ada sampah; bresihan : t empat menyimpan alat kecantikan; bresih désa :

hajat orang sedesa membersihkan desa dan syukuran

bretya : prajurit, tentara

brèwu : kaya raya, banyak harta

bribin : 1 brisik, gaduh; 2 ramai, menggelegak

bricik : dengki, iri

brintik : rambut keriting

bris :  bulu kuda

brokoh : kenduri untuk anak

brongsong : 1 bungkus, tutup; 2 penutup mulut sapi agar tidak bisa makan sewaktu dipakai

membajak sawah

brongta : sedih, susah

brosot : keluar, lepas

brubuh : pertempuran dahsyat, perang amuk- amukan

55

brungut : muncul,  timbul, tampak lagi

brunjung : atap joglo yang bagian atas

brutu : anus

bruwet : ruwet, berbelit- belit

bubak : muka, mulai; bubak kawah : peralatan untuk upacara pengantin

bubar : selesai, rampung; bubar lahan : sia- sia, mubadzir

bubat : rambut kuda

bubuk  : serbuk

bubur : bubur, nasi yang lembut

bubut : 1 cabut, tarik; 2 jenis burung

bucal : buang, lempar

bucik : luka di kulit

buda : 1 agama Budha; 2 hari Rabu; buda cemengan : hari Rabu Wage

budaya : budaya, budi daya, buah akal budi, adat

budhal : berangkat pergi

budheg : tuli, pekak

budhug : 1 jenis penyakit kusta; 2 lempar, buang

budhur : bengkak karena keracunan

budi : akal budi; budi arda : hasrat, nafsu; budi daya : usaha, upaya, ikhtiar; budiman : berbudi

luhur; budya : norma, hukum

buhaya : buaya

buja : bahu, tangan; bujakrama: perjamuan, pesta makan; bujana : makan- makan, pesta pora

bujaga : ular

bujangga : 1 pujangga, ahli sastra, pengarang ulung; 2 ular

56

bujanggapuspa : nagasari

bujangkara : gelang

bujel : tumpul, tidak lancip

bujeng : kejar, buru

bujil : kecil terus, tidak dapat tambah besar

bujuk : rayu, tipu muslihat

bujul : bajak, mengolah tanah

bujung : kejar, buru

buka : 1 buka, membuka; 2 makan untuk buka puasa; 3 mengawali gamelan; bukak : buka,

membuka; bukak klambu : buka kelambu, upacara pada pernikahan; bukak kunci: uang muka;

bukakundha : mahkota; bukakundur, bukasari : mahkota; bukasri : kopiah

bukti : 1 bukti, nyata; 2 makanan

bukung : ekor terpenggal, terpotong

bukur : kerang, siput, bekicot

bul : gerabah, jembangan

bulan : bulan, candra

bulu : jenis pohon; bulu bekti : upeti, persembahan; bulu- bulu : jenis jambu

bulus : kura- kura, labi - labi

bumandhala : jagat, bumi, dunia, alam

bumbu : bumbu, rempah- rempah, penyedap

bumbung : potongan bambu seruas, tabung

bumi : tanah, alam, dunia; bumintara : negara, kerajaan; bumitala : dasar bumi, alas tanah

bumpet : mampet, buntu, tidak tembus

bun : embun, bintik- bintik air

57

buncang : lempar, hempas

buncis : jenis sayur, buncis

buncit : bontot, bungsu

bunder : bundar, bulat

bundhet : kusut, luyuh

bungah : senang, bahagia, gembira, suka cita

bunggan : salah sendiri, tidak perduli

bungis : moncong babi hutan

bungkuk : bungkuk, mencekung

bungkus : bungkus

bunglon : bunglon, hewan yang bisa berubah- rubah warna kulit

buntala : bumi, tanah, jagat

buntar : 1 alas batang tombak; 2 paling ujung

buntas : selesai, tamat

buntat : belakang

buntel : bungkus, sampul

buntu : buntu, tertutup

buntung : 1 tidak beruntung, rugi; 2 terpotong

buntut : ekor; buntut urang : rambut di tengkuk, leher belakang

bupati : bupati, p enguasa daerah

buri : belakang, nanti

buritan : belakang

buru : kejar, tangkap

58

buruh : buruh, pegawai, kuli; buruh sawah : buruh penggarap sawah; buruh tani : buruh

penggarap sawah

busana : pakaian, busana

busu : jun yang tertutup

busuk : 1 bisu, dungu, tuli; 2 orang miskin, jembel, bodoh

busung lapar : sejenis sakit kurang vitamin yang ditimbulkan akibat kelaparan yang

berkepanjangan

buta : raksasa

buteng : nafsu, marah

buthek : keruh

butuh : butuh, perlu

buwana : dunia

buwara : mengembara, merantau

buwaya  : buaya

buwuh : buwuh, menyumbang

buya : kejar, buru

buyar : cerai - berai, kacau

buyuk : pohon nipah

buyung : tempayan, jambangan

buyut : piut, cicit

C

cabar : urung, gagal, kandas, tak berhasil

cablaka :   terus terang

cabol : pendek kecil

caca : cacat

cacad : 1 cacat, difabel; 2 cela; nyacat : mencela

cacah : hitung, jumlah; cacah- cucah : kacau, berantakan; cacah eri : jumlah banyaknya ikan;

cacah jiwa : penghitungan jumlah penduduk; cacah molo : penghitun gan jumlah rumah; cacah

sawah : penghitungan luas sawah; cacah sirah : penghitungan jumlah penduduk

cacakan : alat peracik tembakau

cacala : pemberitahuan, pemberitaan

cacing : cacing, jenis hewan tanah

cadama : rendah, hina

cadhong : 1 terima; 2 minta, mo hon; 3 ransum

cagak : tiang, pilar

cahya : cahaya, sinar

caja : cipta, reka

60

cakar : kaki ayam/burung

cakarwa : jenis burung belibis

cakep : 1 cakap; 2 dekap; 3 syair

caket : dekat, mesra

cakil : 1 nama wayang; 2 lintah

cakot : gigit, kunyah

cakra : roda; cakrabawa : mengira, menduga; cakradhara : penguasa daerah, bupati; cakra

manggilingan : roda berputar; cakrawala : batas angkasa dengan daratan, horizon; cakrawarti :

menguasai dunia; cakrawati : menguasai dunia

caksana : bijak bestari

caksuh : mata, netra

caksusrawa : ular

cakul : jenis ikan

cakup : mencakup, memuat

cala : pelita, penerang; calabéka : menjadi penghalang; cala- culu : seenaknya, semaunya; calaina

: buta, tak bisa melihat; calawadi : syak wasangka; cala wenthah : seenaknya, tidak sopan

calathu : bicara

calita : geger, gempar

calon : calon, bakal

caluk : buah asam muda

calung : alat musik sejenis angklung

cam : renungan, pikiran

camah : hina, rendah

camana : bersuci, membersihkan

camara : 1 pohon cemara; 2 sambungan rambut palsu

61

camari : anjing

cambah : kecambah

camben : obat bius, candu

cambor : aduk, campur

cambuk : cambuk, cemeti, pecut

cambur : aduk, campur

campah : hambar, tawar

campaka : bunga cempaka

campuh : bertempur, berperang

campur : campur, gaul; campur aduk : bercampur aduk; campur bawur : bercampur aduk, acakacakan; campur sari : jenis musik kolaborasi tradisional dan modern

camra : anjing

cancala : gerak, getar

cancing : trengginas, terampil

cancut : menyingsingkan baju; cancut taliwanda : bersegera berangkat mengerjakan tugas

canda : syair, puisi

candaka : duta, utusan

candha : marah, geram; candha birawa : merah yang dahsyat

candhak : pegang, genggam

candhala : tabiat kasar; candhala gati : kejam, keji, tabiat kasar

candhana : kayu cendana

candhang : menadah, telapak terbuka

can dhi : candi, tempat pemujaan; candhik ala : senjakala, gurat merah di langit senja

candhuk : temu, jumpa

62

candra : 1 bulan; 2 pelukisan, pujian; candrama : bulan; candramawa : kucing yang hitam pekat;

candrasari : bulan; candrasasi : bulan; candrasengkala :   tahun yang didasarkan pada peredaran

bulan; candrasa : jenis senjata, pedang

candu : candu, madat

canéla : sandal, alas kaki

cangak : jenis burung bangau

canggah : neneknya nenek

canggal : pohon yang telah mati

canggèh : tangan usil, suka mengusik

cangkah   : 1 sandaran kaki; 2 bercabang

cangkang : 1 bungkus buah; 2 kulit telur

cangkèl : keras kepala, kepala batu

cangkem : mulut, lesan

cangket : indah, elok, enak dipandang

cangking : tenteng, jinjing

cangkir : cangkir

cangklèk : jenis gendhing

cangkleng : me nunggu lama

cangkrama : bercengkerama

cangkrang : 1 jenis cacar air; 2 semut merah

cangkring : jenis pohon

cangkul : cangkul

canik : tipe wajah kecil

canthaka : kurang ajar

63

canthas : keras, gesit, lincah

canthèl : 1 jenis tanaman palawija; 2 menyangkut

canthik : ujung perahu depan/belakang

canthing : canting, alat untuk membatik

canthol : cantol, gantung, gandul

canthuka : kodok

canthula : kurang ajar, tidak punya sopan santun

cantrik : siswa, santri di padepokan

cantya : mukti, mulia

caos : memberi, persem bahan

cap : cap; cap- capan : tiruan dengan cap, cetakan; cap dumuk : cap jempol; cap jempol : cap ibu

jari

capa : busur

capah : tumit, kaki, alat jalan

capang : panjang kumis

capar : cambah, akar

caparu : cerana

capeng : bertolak pinggang

capet- capet : lupa- lupa ingat, tahu sedikit

caping : penutup kepala

capit : menjepit, mengapit

caplok : telan, makan; nyaplok : menelan

capuri : tembok, pagar dari batu

cara : cara. metode; cara balèn : jenis gendhing

64

carak : alat untuk mencuci mulut kuda

caraka : utusan, duta, suruhan, wakil

carakan : bibit, calon, bakal

carana : perhiasan, pemandangan, pengayoman

carang : ranting bambu yang berduri; carangan: sempalan, tambahan

carat : ujung kendi, ceret; carat warsa : cleret tahun, petir angin

carek : dekat

carem : berma in cinta

cari : cari, usaha

caring : terang, panas

carita : cerita, kisah; cariyos : cerita, kisah

carma : kulit, belulang

carmin : cermin, kaca

caru : sesaji, suguhan; carumuka : musuh

carub : campur; carub wor: campur baur, satu padu

caruk : ambil; nyaru k : mengambil

carya : teman, sahabat

caryan : terpesona

cata : hati, perasaan

catar : payung

catha : kreatif, banyak akal

cathak : 1 lalat kuda; 2 seenaknya, semaunya

cathèk : gigit, pagut; cathèk gawèl : gigit, pagut

65

cathet : catat

cathil : ambil, jinjing

catho : belum mengerti

cathok : 1 tangkap; 2 sambungan; cathok cawèl : suka mencela; cathok pélas : sekali pakai

cathuk : benturan dua benda kecil tapi keras

cathut : cabut, memalsu

cato : luka, babak belur

caton : tempurung yang berlubang

catra : pengayo man, payung

catratra : cakra, payung, songsong

catu : luka, lecet

catur : 1 tutur kata, sabda, bicara, cakap; 2 empat; 3 permainan catur; catur muka : empat muka,

empat wajah; caturan: pembicaraan, percakapan

cawad : aib, cacat

cawak : suka bicara keras

cawan : cawan, alas gelas

cawang : cabang, bibit

cawar : gagal, kandas

cawèl : gigit, pagut

caweni : kain mori warna putih

cawet : cawat, celana dalam

cawil : gigit, pagut

cawiri : ukiran sulur- suluran

cawis : sedia, siap

66

cawu : catur wulan, empat bulanan

cawuh : berulang- ulang, campur- baur

cawuk : menciduk

caya : 1 cahaya, perangai; 2 pelindung, pengayom; caya murcaya : penghormatan

cebak : bersenggukan menangis

cebelèh : kurang cerah

ceblaka : terus terang, jujur

cébol : kerdil, kecil pendek; cébol kepalang  : tidak kecil dan tidak besar

cébong : berudu, anak katak

cebuk : hama tanaman kacang

cebur : masuk ke dalam air

cecak : cicak

cecaya : cahaya, sinar

cécébucé : babak belur; cécémuwé : sendau gurau

ceced : cacad, cela

cècèg : sesuai, serasi

cecek : sesuai

cècèkan : mudah dijalani

cecel : hancur, remuk

cecep : sedot, hisap

cècèr : cecer, berjatuhan

cécok : bertengkar, konflik

céda : cela, cacat

67

cedhak : dekat, mesra

cegah : cegah, hindar

cegat : hadang

cegèh : sesak nafas

cégoh : lahap, rakus

cegot : potong , putus, patah

ceguk : reguk, minum air

cegur : mencebur, masuk dalam air

cekak : pendek, singkat; cekak aos : padat berisi

cekap : cukup, selesai, rampung

cékas : memberi wasiat, pesan

cekel : pegang, jabat, kendali; cekel gawé : mempunyai pekerjaan

cékoh   : meludah; cékoh régoh : lahap

cela : cela, cacat

celari : sutra celari

celak : 1 dekat; 2 penebal alis

celaka : celaka, musibah, halangan

celathu : omong, bicara, berkata

celeb : celub, benam

celek : dekat, rapat

cèlèng : babi hutan

cemani : hitam legam

cemara : 1 pohon cemara; 2 rambut palsu

68

cembuk : babi

cemburu : cemburu, curiga

cemèk : anak kambing

cemeng : 1 hitam; 2 perasa, gampang menangis

cemer : cemar, kotor, rusuh

cemera : anjing

cemet : tarik, seret

cemethi : cemeti, senjata

cemirik : anak anjing

cemok : sentuh, pegang, senggol

cemol : ambil, sentuh

cempa : pendek, singkat

cempaka : bunga cempaka

cempala : pemukul kotak untuk wayang

cempaluk : buah asam muda

cempé : anak kambing, gibas kecil

cempèd : pipih, gepeng

cempedhak : cempedak, sejenis nangka

cèmpèh : bakul kecil bundar wadah nasi

cempluk : 1 buncit, gendut, bundar; 2 wadah

cemplung : cebur, benam

cempol : sabut kelapa

cempuri : pagar tembok

69

cempurit : tangkai wayang

cempurung : anyaman bambu untuk menutup jenazah

cemung : kaleng

cemuru :  kijang

cencang : ikat, belenggu

cencem : rendam, benam

cendeng : sanak saudara, famili

cendhak : pendek, singkat; cendhak umur : cepat mati, pendek umur

cendhala : jahat, kejam

cendhana : cendana, gaharu

cendhani : bambu kecil; cendhani raras : balai tempat istirahat

cendhèk : pendek

cendhéla : jendela

céndhol : cendol

cené : cela, cacat, aib

cenéla : alas kaki, sandal

ceneng : sejenis bokor

cènèng : kaitan, hubungan

cenggama, cenggami : takut, kuatir

cènggèr : hiasan pada kepala ayam

cengkah : berbeda, berlawanan

cengkal : kayu penyangga

cengkalangan : kayu pembalut roda (pedati)

70

cengkang : ukuran selebar ibu jari dan jari telunjuk yang dibentang

cengkar : 1 cerai - berai, pisah; 2 makar; 3 tanah gersang

cengkaruk : bunga pohon randu

cengkèh : cengkeh

cengkir : degan muda, buah kelapa yang masih sangat muda

cengkok : tempat merajang tembakau

céngkok : gaya

cengkorongan : rancangan

centhang : memanggul, mengangkat, memikul

cénthang : memberi tanda

centhé : saron, jenis gamelan

cènthèl : cantel, bergantung

centhèng : suara melengking

centhuka : katak, kodok

centhula : semaunya, tidak sopan

centhung : cabang rambut

cepak : 1 dekat, hampir, nyaris; 2 sedia; cepak rejeki : mudah mencari rizki

cepaka : bunga cempaka

cepaplak : terbentang, terbaring

cepedhak : sejeni s buah nangka

cepeng : tangkap, pegang

cepet : cepat, lekas

cepuri : tembok, pagar batu

71

cerak : dekat

cerdik : pandai, cermat

céré : 1 asli, tulus; 2 kecoa; céré gancèt : jenis rumah tradisional

ceret : tanda baca dalam huruf Jawa

cerma : kulit, belulang

cermin : cermin, kaca, pengilon

cèt bang : peluru api

cetha : jelas, terang

cethak : lanjut

cèthèk : dangkal

cethèn : cambuk, cemeti, pecut

cèthi : pembantu wanita

cethik : menyalakan, menghidupkan

cething : bakul yang kecil, tumbu, tempat nasi

cétho : buta, tak bisa melihat

cibuk : gayung, alat berenang

cidra : kianat, bohong, tipu

cihna : tanda, lambang

cikal : sisa parutan kelapa; cikal bakal : pelopor, perintis

cikar : gerobak, pedati

cikrak : keranjang sampah, alat mengambil sampah

cikrukan : bungkuk, merunduk, tua bangka

cilaka : celaka, malang

72

cili guthi : kecil

cilik : kecil

cilum : menyelam

cimplik : lampu kecil, pelita

cincin : cincin, perhiasan jari

cindhé : cindai, kain pengikat pinggang perempuan

cindhil : anak tikus

cintaka : pemikiran, angan- angan

cintantya : cantik, indah

cinthaka : bilahi, azab

cintra : cela, celaka

cintraka : celaka, musibah

cintya : indah, cantik

cipta : cipta, buat; cipta ripta : ciptaan, buatan

cirak : jenis permainan anak tradisional

ciri : 1 ciri - ciri; identitas; 2 cela; ciri wanci : hal mengenai keburukan, titik celanya

cis : tombak kecil

cita : cita- cita

cithak : cetak

citho : buta, tak melihat

citra : 1 citra; 2 gambar, tulisan, lukisan; citrakara : tukang lukis; citraléka : lukisan, gambaran

ciyu : minuman keras

ciyut  : sempit, kecil, rapat

73

clunthang : jenis gending

coba : coba; cobi : coba, permisi

cobèk : cobek, alat untuk menggilas sambal dan bumbu

cocak : burung cucak; cocak rawa : burung cucak rawa

cocok : sesuai

cocoméyo : tidak memahami tata krama

codaka : cundaka, utusan

codhot : jenis binatang pemakan buah

codya : cacat, cela

cohung : burung merak

cokèkan : jenis seni tradisional

coklat : 1 warna coklat; 2 jenis buah

colong : curi, maling; colong jupuk : hal ambil mengambil, pencurian

condra : rembulan; condra  sengkala : sengkalan (sandi rahasia) tahun bulan; condra kanta :

warna- warni, bulan

condré : jenis keris, senjata

congat : menjorok, muncul

conggah : mampu, sanggup

congkrah : berselisih, bersitegang

congkrang : sesak, kurang panjang

conglok : juru sandi, pengintai

congok : 1 penyerta, pengiring, perantara; 2 (di - ) : dilubang dan diberi tali kekang pada hidung

sapi dan kerbau agar bisa dikendalikan

conthang : dicuntang, dicentang

74

conthèng : centang

conthok : lengan baju (keprabon) yang besar

conthong : 1 mulut; 2 wadah berbentuk kerucut

conti : dihalang - halangi

conto : contoh, teladan, misal

copot : copot, lepas, tanggal

cora : penjahat, pencuri, orang jahil

corah : sela, renggang, senggang

corak : corak, gaya, model

cora- pracoré : orang jahat, durhaka

coré  : penjahat, orang hina, berperilaku buruk

corèk : coret, gores

coro : kecoa, coro

cotha : berkain separu untuk sabuk cothé sisip, sarung

cotho : buntung, tak beruntung, tidak kebagian

cowèk : cobek

cowong : pucat, lesu

crah : cerai, berkelahi

craki : penju al bahan jamu, pedagang bahan obat; crakèn : bahan jamu, bahan obat- obatan

crancang : tampar, tali

crigan : wadah keris di pinggang

cripu : alas kaki, sandal

crita : cerita; criyos : kata, cerita

75

criwis : banyak bicara, cerewet

cubung : kecubung, jenis bunga

cucah : menjemukan, membosankan

cucak : jenis burung; cucak rawa : burung cucakrawa

cucal : kulit, belulang

cuci : cuci, membersihkan

cucud : lucu, humor, jenaka

cucuh : 1 caci; 2 bertempur

cucuk : paruh; cucuk besi : 1 jenis burung; 2 catut yang besar; cucuk dhandhang : alat untuk

membelah batu, kayu

cucul : 1 melepas; 2 membayar

cucup : hisap, sedot

cucur : 1 jenis kue; 2 burung kedasih

cudaka : duta, utusan

cugar : gagal, batal

cuget : cepat marah, putus asa; cugetan : mudah putus asa, kecil hati

cukil : cukil, jungkil; cukit dulit : anak tiga laki - laki semua

cukup : cukup, terpenuhi

cukur : cukur, pangkas rambut

cula : jorok, buruk

culik : 1 diambil sebelum matang; 2 culik, curi

culika : licik

culub : masuk ke dalam air

cumanthaka : lancang, sok berani

76

cumbana : bercinta

cumbu : 1 mengoceh; 2 cumbu rayu

cumi : cuma, hanya, semata- mata

cumleng : sakit kepala

cumpèn : terbatas

cumpet : tutup, sumbat

cumpi : terbatas, tertentu

cumpleng : memekakkan telinga

cundaka : utusan, suruhan

cundha : ujung, hilir; cundhamani : panah api

cundhang : kalah

cundhit : alat untuk mencari ikan

cundhuk : cocok, setuju, ketemu; cundhuk laris : pelaris, memotong harga; cundhuk mentul :

perhiasan untuk pengantin

cundrik : keris kecil

cunéya : perahu, kapal kecil

cungkup : ruma h nisan di kuburan

cunthang : jenis takaran beras

cunthel : putus, patah

cupak : tampar, pukul, tendang

cupar : lancang, campur tangan

cupet : pendek, kurang panjang; cupet ati : mudah marah; cupet budi : tidak mau mengejar nilainilai kebajikan; cupet lelakon : cita- citanya tidak tercapai; cupet nalar : pendek akal, kecil hati;

cupet pengandel : tidak mudah percaya

cuplak : 1 cabut; 2 penyakit kulit

77

cupu : cupu, kotak

curak : tahi telinga

curang : licik, culas

curiga : keris, pusaka

curing : sabit, pisau

curma : sirna, hancur

curnita : lebur, hancur

curung : setandan pisang, serangkai pisang

curut : jenis tikus

cuthak : punggawa, wedana

cuwa : kecewa, menyesal

D

dadali : burung dadali, walet

78

dadar : goreng; dadar lèlèr : anugerah, piagam; ndadari : purnama; wulandari, wulan ndadari :

bulan purnama

dadhi : air susu; lawa na udadhi : lautan susu

dadi : menjadi; dados : menjadi; dadra : menjadi - jadi; dadya : menjadi; ndadi : menjadi - jadi,

berkembang biak

dadu : 1 dadu; 2 warna merah muda

daerah : daerah, wilayah

daga : membandel, memberontak

dagan : batu lompatan, dagan

daga ng : jual beli; dagangan : barang yang diperjualbelikan

dagda : pandai, ahli; widagda : pandai, banyak pengetahuan

dagel : 1 setengah matang; 2 lucu; dagelan : lelucon

daging : daging

dah : jahat, buruk; dahwèn : campur tangan, intervensi; sering berubah menjadi “dak” : dak- dir :

sombong, congkak; dak menang : sewenang- wenang; daksiya : sia- sia

daha : matang, terbakar

dahana : api; asmaradahana : api asmara

dahat : sangat, amat; dahat sinudarsana : sangat terhormat

dahuru : geger, huru- hara

dajal : dajal, i blis; dajal laknat : iblis, setan

dak : 1 saya - , ku - ; 2 jahat; daktulisi : kutulisi, daktonton : kutonton; dak - dir : sombong,

congkak; dak menang : sewenang- wenang; daksiya : sia- sia

daksa : mahir, ahli

daksina : 1 hadiah; 2 selatan; 3 kanan; daksinarga  : Gunungkidul; pradaksina : mengelilingi candi

dari arah kanan ke kiri

dakwa : tuduh, dakwa

79

dalah : serta, dan

dalan : jalan, tempat lewat

dalaran : sebab, karena

dalasan : serta, dan

dalèh : duga, kira

dalem : 1 dalam; 2 saya, hamba; ndalem : 1 rumah; 2 saya, hamba; dalemipun bapak : rumah

bapak; kagungan ndalem : milik paduka, anda; panjenengan ndalem, sampeyan ndalem : paduka,

anda; punten ndalem sewu : mohon maaf sebesar- besarnya

dalima : buah delima

dalon : babi hutan

dalu : malam

daluwang : kertas

dam a : rendah, hina; didama- dama : disayang - sayang

damar : dian, pelita, lampu

damba : akal, kecerdikan

damel : buat, kerja; pedamelan : pekerjaan

damèn : batang atau daun padi

dami : 1 tangkai padi; 2 otot daging buah nangka; damèn : batang padi

damu : didamu : ditiup; ndamu : meniup

dana : dana, uang; danabau : sedekah dengan bekerja; danaiswara : kaya - raya; danakrama : tahu

sopan santun; danarta : harta, arta; danawira : dermawan, suka bersedekah

danar : kuning langsat

danas : buah nanas

danastri : bidadari

danawa : raksasa

80

dandan : 1 berdandan, berhias; 2 memperbaiki; dandan omah : memperbaiki rumah

dandang : alat tempat menanak nasi

dangan : berkenan, mengerti; danganan : mudah mengerti, mudah paham

dangu : 1 lama; 2 didangu : dipanggil, disapa, ditegur; kedangon : terlalu lama; dangu- dangu:

semakin lama

dangur : ketela, ubi kayu

dangus : marah, dzalim

dani : baik, bagus

daning : kata seru tanda heran

danirmala : sangat suci, zuhud

daniswara : pandai, kaya raya

danta : 1 gading; 2 perlahan- lahan

danti : gajah

danu : busur panah; danuja : raksasa, termasyhur; danumaya : memancur, menyala; danurdara :

satria, sakti; danuraja: mahkota; danurwéda: ilmu kesempurnaan, ajaran kebijaksanaan hidup

dara : burung dara, merpati; danten : burung dara (ing.); dara dasih : seperti apa yang diimpikan;

dara gepak : jenis rumah tradisional

darah : darah, alur keturunan; darah biru : keturunan bangsawan, ningrat

darak : kira- kira, persangkaan

daraka : kokoh, kuat, sabar

darana : sabar, lapang dada; sabar darana : sabar sekali

darani : bumi

darapon : supaya, agar

darba : rumput

darbé : punya, milik

81

daridra : melarat, miskin

darma : pengabdian, perjuangan, pengorbanan; darmabakti: pengabdian; darmaja : keturunan

orang utama; darmajeng : selamat, sejahtera; darmakusala : perbuatan  utama; darmalaksana:

berbuat adil, kebajikan;

darmasastra : kitab yang berisi tentang hukum; darmasunya: ilmu kesempurnaan hidup;

darmasunyata : ilmu kesempurnaan hidup; darmawanita : pengabdian para wanita; darmi :

pengabdian

darpa : berani, cakap; darpana : cermin; darpaya : berani, cakap; darpita : berani, cakap

darsa : tauladan, contoh; darsana : contoh, tauladan; darsari: contoh, tauladan; darsih: contoh,

tauladan

darti : mahkota

daru : pulung, wahyu; darubeksi: guna- guna, pesona

daruna : keperluan, kepentingan

darung (n - ) : terus- menerus

daruti : murka

darya : tumbuh, kuasa

dasa : sepuluh; dasamuka : bermuka sepuluh; dasanama : nama lain; sinonim; dasasila : sepuluh

sila; dasawarsa : sepuluh tahun; dasendriya : sepuluh indera, ilmu kadigjayan saripati  sepuluh

kekuatan

dasi : hamba

dasih : 1 hamba; 2 kekasih

dastha : rusak, hancur

datan : tidak; datanpa : tanpa

data : nyala, terus- menerus; datapati : matahari; datapitana: diam, hening; datapitara : diam,

hening; datatita : diam, hening; datatitaya : diam , hening

dati : lebih baik, bagus

datitan : diam, hening

82

daulat : kuasa, kekuasaan

dauru : geger, huru- hara

dawa : panjang; dawa tangane : suka mencuri; dawa ususé : sangat sabar; kacang dawa : kacang

panjang; dawi : panjang sekali

dawala : putih

dawata : dewata, kedewataan

daweg : sangat paham; dawegan : degan, kelapa muda

dawi : mentang - mentang

daya : daya, tenaga; daya- daya : mumpung - mumpung

dayaka : orang yang memberi/ menaruh belas kasihan

dayinta : putri, permaisuri

debog : batang pisang

dedah : hujan   terus- menerus

dedaman : barang yang dihemat- hemat

dedamel : pekerjaan, tugas

dédé : bukan, lain

dedeg : tinggi badan; dedeg pangawé : setinggi badan dan tangan diacungkan; dedeg piadeg :

tinggi badan saat berdiri

dedeng : dodot, kain serikat pinggang

dede l : rapat, padat; ndedel : melambung, berkembang

deg : tegak, berdiri; degrès : gila, majenun; degsura : keji, aniaya

degan : degan, kelapa muda

dekep : dekap, peluk

deksina : 1 selatan; 2 kanan

83

dekung : bengkok, kelok

delah (n - ) : pasrah; delahan : besok, akhirnya; delalah : kebetulan

dèlan : trasi

delancang : 1 kertas; 2 kopiah

delap : suka meminta tak mau memberi

delapon : supaya

delasan : serta, dengan

deleg : jenis ikan air tawar

dèlèh : taruh, letak; didèlèh : ditaruh

deleng : lihat, pandang; pandelengan : penglihatan

dèlèp : benam, celup

dèlèr : teler, mabuk

deles : betul, benar

deli : coba saya lihat

delik : 1 sembunyi; bersembunyi 2 mendelik : tercekik, melotot

deling : bambu

demang : lurah

dembaga : tembaga

démblo : tebal berlapis- lapis

demek : sentuh, raba

demèk : sentuh, raba

demen : senang; demenakaké : memperhatikan dengan serius karena senang; demenan :

selingkuh

demeng : hitam

84

demung : jenis alat musik gamelan

dèn : 1 di - ; dènta : olehnya; dènya : olehnya; 2 raden, gelar bangsawan; dèn ajeng :   gelar

bangsawan putri; dèn ayu : gelar kebangsawanan putri; dèn bagus : gelar kebangsawanan putra;

dèn bèi : gelar kebangsawanan putra

denang : mengetahui; (ka- an) : ketahuan

denaya : baik, bagus

denawa : raksasa

déné : oleh; ndéné : ke sini

dengak : mendongak, menengadah

dengangak : menengadah, mendongak

dengap : ingin, hendak minum- minum

dengarèn : kebetulan sekali, tak terduga

dengkèk : sakit pinggang

dengki : dengki, iri

déning : oleh; dènira : olehnya

denta : gading, putih seperti gading

depara : mustahil, tak mungkin terjadi

déra : oleh

dérah : daerah, uraian

derana : sabar, lapang dada

derap : berlari, mendua

derapon : supaya, agar, biar

derbala : kaya raya, banyak pengikut

derdah : wabah menular, kerusuhan yang menjalar

85

derdasih : terus

dereng : dorongan, keinginan kuat

dèrèng : belum

derep : kerja menuai padi

deres : deras, lebat; deres pathes : deras sekali

dèrès : mengambil getah karet

dering : tepi benda yang tipis lebar

derkuku : jenis burung

derma : derma, sedekah; dermawan : suka memberi

dersa  : keras

dersana : 1 utusan; 2 jenis buah jambu

derta : mahkota

derwolo : keras hati

désa : desa, dusun; ndésit : kedesa- desaan, anak desa

dési : cantik, rupawan

détya : raksasa

déwa : dewa; déwaji : raja yang arif bijaksana; déwana : cahaya, termashur; dé wata : dewa;

déwati : dewi, bidadari; dèwi : dewi, bidadari; déwangga : sutra diwangga; déwangkara :

matahari

déwasa : dewasa

déyan : diam, lampu, pelita

dibya : pandai, cerdik; dibyana : kelebihan

dig : lebih, mumpuni; digdaya: sakti, mandraguna; digsura  : sombong, kejam; digwijaya : kebal,

sakti

dika : paduka, engkau; jengandika : kamu, engkau

86

dikara : pangkat

dilah : lampu, pelita

dimar : lampu, pelita

dimer : kepala batu

dina : hari; dinakara : matahari; dinten : hari (ing.)

dipa : gunung, bukit, benteng

dipangga : gajah

dipati : adipati, bupati, raja kecil, vatsal

dipaya : dian

dipta : sinar, cahaya

dir : angkuh, congkak

dira : kokoh, berani

dirada : gajah; diradameta : taktik perang seperti gajah mengamuk

diraya : kokoh, berani

dirèn : selisih tentang pembagian pekerjaan

dirga : panjang, selamat, sentausa; dirgahayu : semoga berumur panjang aman sentausa;

dirgamaya: singgasana; dirganca : berselisih pendapat; dirgantara : angkasa; dirgasana : tempat

duduk raja

dité : hari Ahad, Minggu

ditya : raksasa

diwangkara : matahari, surya

diwangsa : akrab

diwasa : dewasa, akil baligh

diwasasri : matahari

87

diya : saling menuduh dalam pertengkaran

diyat : denda

diyon : pertengkaran soal pekerjaan

diyu : raksasa

dlajah : menjelajahi, merambah

dlamakan : telapak kaki

dlamé, dlaméh : meracau, mengigau

dlancang : kertas

dlanggu : jalan, pematang sawah

dlangkup : perangkap harimau

dlapakan : telapak kaki

dlapé : meracau, mengigau

dlarèh : berlumuran

dlarung : menurut kehendak sendiri; kedlarung- dlarung : terlunta- lunta

dliring : daun enau muda

dlondong : anak

dluwang : kertas

dobol : ambeien; wazir

dodol : jualan, berdagang

dodosan : pesakitan, narapidana

dodot : kain dodot

doh : jauh, jarak renggang

dohitra : cucu

88

dol (a- ) : jual; didol : dijual; dodolan : berjualan; ngado l : menjual

dolan : main, jalan - jalan

dolèk : mencari, berupaya

doloh : letak, taruh

dom : jarum; dondom : merajut, menjahit dengan jarum tanpa mesin

domba : domba, jenis kambing

domblèh : bibirnya terbuka

don : tujuan, cita- cita

dondom : merajut, menjahit

dondon : biasa mengerjakan

donga : doa; ndedonga : berdoa

dongèng : dongeng, cerita, kisah; dongeng bocah : cerita anak - anak

dongong : 1 bunga nipah; 2 bengong

donya : dunia, jagat, alam

dora : bohong, menipu; doracara : bohong, menipu; doradasih : sepert i apa yang diinginkan,

terjadi seperti mimpi; doraka : durhaka; dorapala : penjaga pintu; dorasembada : berdusta karena

terpaksa

doran : tangkai cangkul

dosa : dosa; dosa pati : berdosa karena telah membunuh

dota : penerangan, kilat

dowa : doa; kirim dowa  : mengirimkan doa

dowèr : bibir tebal

doyan : doyan, mau

drabya : punya, empunya, kepunyaan

89

dragen : kuda perang

drajag : datang dengan tiba- tiba

drana : sabar, lapang dada

drastha : mahkota, gelar

drasthi : pandangan mata

drata : keras, cepat

drawa : mele leh, luluh, air; drawana: mengalir, meleleh; drawaya : meleleh, meluluh

drawas : bahaya, celaka; ndrawasi : membuat malang, mencelakakan

drawata : musibah, halangan

drawi : minum, makan

drawili : berkata tiada henti

drawina (an - ) : makan bersama, pesta makan

drawya : punya, empunya

drebya : punya, empunya

dredah : bertengkar, berkelahi, berselisih

drèdès : bercucuran, menetes

dredheg : gemetar, was- was, kuatir, takut

drejeg : kelihatan tajam

drema : derma, sekedar; dremawan : sikap dermawan, murah hati

drem ba : doyan makan, suka mangsa

drèngès : bunga sirih

drengki : dengki, iri

drenjet : maksud pergi mencari

90

dresana : 1 tauladan; 2 jenis jambu

drestanta : tauladan contoh

drestha : mahkota

dresthi : alis mata

drigama : pengacau, ranjau; drigamabasa : bahasa  yang menjebak, ambigu, mendua makna;

driganca : berselisih, bertengkar

driji : jari

driya : batin, indera; pancadriya : panca indera

driyah : derma, sedekah, indera

drona : 1 biyung; 2 Begawan Durna, nama wayang

drondus : kata untuk memaki

dronjong : menur un, jalan menurun

dru : jahat, ingkar; drubiksa : setan; druhaka : durhaka, jahat, ingkar

drumas : kuningan

druna : 1 jembangan; 2 pendita Durna (wayang)

druni : hemat, kikir

dubang : kata majemuk dari idu abang, ludah berwarna merah karena bercampur kinan g

dubug : bengkak kakinya

dubur : anus

duding : telunjuk; nduding, nuding : menunjuk

dudu : bukan, tidak

duduh : 1 kuah; 2 petunjuk; duduh jangan : kuah sayur; nduduhi; memberi tahu; pituduh :

petunjuk, pedoman

duduk : laju, pulang pergi; duduken : bisul d i leher

91

dudur : jelujur, rangka bangunan rumah

dudut : tarik

duga : duga, kira; duga rumeksa : perkiraan; duga- duga : hati - hati, waspada; duga prayoga :

sopan santun, tata krama; duga wetara : duga kira, perkiraan

dugang : depak, tendang; dugang miruwang :   mula- mula membantu kemudian menjadi musuh

dugi : sampai, tiba

duh : aduh, ungkapan kesedihan; duhita : susah, duka; duhka : duka, sedih; duhkahita: duka,

susah; duhkata,

duhkita : kesusahan, kesedihan; duhkitawara : kata- kata atau syair tentang duka cita

duk : saat, ketika, sewaktu

duka : 1 marah; 2 entahlah; duka sampéyan : entah; duka dalem : entah

duksina : 1 selatan; 2 kanan

dukut : 1 nama wuku; 2 jenis rumput

dulang : suap, memberi makan

duli : lutut, duli

dulu : lihat, pandang

dulur : saudara, famili

dum : bagi, beri

dumadi : kejadian, yang terjadi; dumadakan : kejadian yang mendadak

dumahan : berkemas, bersedia

dumaya : asap, awan, mega

dumèh : mentang - mentang

dumilah : bercahaya; harga dumilah : bukit yang bercahaya

dumuh, dumoh : buta

92

dumung : 1 je nis perangkat gamelan; 2 jenis ular

dumuwé : sok punya, bergaya mewah

duna dungkap : kekeliruan, meragukan

dundum : membagi - bagikan

dunga : doa, memuji, bermunajat

dungik : abdi pendita

dungkap : tiba, waktunya

dunung : tempat, tinggal, letak; dumunung : t erletak; ora dunung : tidak paham posisi

dupa : dupa, kemenyan

dupara : mustahil, tak kan terjadi

dur : buruk, jahat; durantara : mustahil, tak akan terjadi; duratmaka : maling, penjahat; durbaga :

celaka, hina; durbala : lemah, ketakutan; durbiksa : setan, iblis; durjana : perampok, penjahat;

durlaba : sial, rugi; durlaksana : berbuat jahat; durlaksmi : celaka, jelek; durmata : buruk

tabiatnya; durniti : salah, musuh; dursila : tingkah laku melanggar tata susila; duryasa : mendapat

malu

durdah : berselisih

durèn : buah durian

durga : Sang Durga; durgama: bahaya, halangan

durma : jenis tembang macapat

durta : licik, jahat

durung : belum

dusa : dosa, kutukan

dusana : kejahatan, hina

duskarta : perbuatan jahat

dustama : pekerjaan buruk

93

dustha : bohong, jahat, buruk

duta : duta, utusan; duta cara: memata- matai; duta mangkara : kilat, petir; duta panglawung :

alamat/ firasat akan adanya musibah

duwa : topang, antisipasi; diduwa : ditopang

duwaja : 1 cela, cacat; 2 bendera

duwana : pecah, tercerai

duwara : pintu gerbang, gapura

duwé : punya, hak milik

duwung : keris

dwa : dwi, dua; dwadasa : dua puluh

dwaja : 1 guru; 2 bendera

dwani : suara

dwara : pintu gapura, gerbang; dwarala : pintu gapura, gerbang; dwarapala, dwarapati : (patung)

penjaga pintu

dwaya : dua

dwésa : benci, bermusuhan

dwi : dua; dwidasa : dua puluh; dwi lingga : kata ulang; dwi lingga salin swara : kata ulang

berubah bunyi, misalnya wolak- walik; dwi purwa : kata ulang sebagian awal, misalnya gelanggelang : gegelang; dwi wasana : kata ulang sebagia n akhir

dwija : guru, pengajar; dwijawara: maha guru

dwipa : pulau; jawa dwipa : Pulau Jawa; swarna dwipa : Pulau Sumatra

dwipangga : gajah; dwirada : gajah; dwiradameta: taktik perang seperti gajah mengamuk

dyah : 1 gelar kebangsawanan bagi wanita; 2 cant ik, ayu; 3 gadis

DH

dhadha : dada; dhadha mentok : dada binatang yang disembelih

94

dhadhali : jenis burung dadali

dhadhap : jenis pohon; dhadhap srep : jenis pohon dadap yang berkhasiat menurunkan panas

(tanaman obat)

dhadhar : terbit (bulan); dhadharan : na ma makanan

dhadhu : dadu, jenis judi

dhadhung : tali, ikat, tampar

dhagu : dagu

dhaham : mendehem

dhahina : siang

dhahar : makan

dhahas : kersang, gersang

dhahat : sangat, amat

dhahga : dahaga, haus

dhahina : siang hari

dhakah : serakah, loba, tamak

dhaken   : daku, diakui

dhakon : nama permainan anak

dhaku : diaku, diakui

dhakwa : mendakwa, menuduh, menuding

dhalang : dalang, pencerita wayang

dhalung : periuk besar

dham : bendungan, dam

dhama : rendah, hina

dhamarga : jalan besar

95

dhambul : permainan anak

dha mi : damai

dhamis : rapat, rapi

dhampa : nama penyakit kulit

dhampak : dampak, resiko, akibat

dhampar : tempat, papan, kursi

dhamping : tepi jurang

dhampit : kembar laki - perempuan

dhamplak : besar lagi panjang

dhana : dana, uang; dhana- dhini : anak bersaudara pria wanita

dhandha : bayaran mengganti hukuman

dhandhaka : syair, puisi

dhandhan : berdandan, berhias

dhandhang : burung gagak; dhandhang gendhis, dhandhang gula : jenis tembang macapat

dhandher : ketela, ubi kayu

dhandhing : langsing, ramping

dhangak  : menengadah, menghadap ke atas

dhangan : berkenan, sadar, maklum

dhanghyang : junjungan, pepunden

dhangir : mencangkul, menggemburkan tanah

dhangka : asal, tempat, wilayah, letak

dhangkak : lehernya pendek lagi sempit

dhangkal : dangkal, tidak dalam

96

dhangkèl : akar umbi

dhangsul : kedelai

dhani : baik, bagus

dhanu : telaga, danau

dhanyang : makhluk halus penguasa desa atau tempat tertentu

dhaon : daun

dhaos : dacin, timbangan

dhapa (pen - ) : rumah serambi muka

dhapet : rapat

dhaplang : merentangkan tangan

dhaplok : tua renta

dhapuk : berperan, menjadi, bertindak

dhapur : rupa, wajah, keadaan

dhara : 1 sedang; 2 dara, gadis

dharah : darah keturunan

dharaka : sabar, suka memaafkan

dharani : bumi, tanah

dharat : darat, tanah

dhari : perempuan, wanita

dharik- dh arik : berderet- deret, berbaris rapi

dharma : bagus, utama, kebaikan; dharmabakti : pengabdian, darma bakti; dharmamigena :

kemampuan, keahlian; sudharma : ayah, orang tua

dhateng : tiba, datang; dhatengan : tamu, orang yang berkunjung

dhatu, dhatuk : raja, yang dipertuan, junjungan; dhatulaya : kerajaan, kraton, istana

97

dhaulu : dahulu, lampau

dhaun : daun

dhaup : menikah, kawin, berumah tangga

dhaut : berangkat, tentara

dhawah : jatuh, perintah, nasehat; dhawahan : bendungan, empang

dhawak : sendirian, tak berteman

dhawet : jenis minuman bercendol

dhawoh : jatuh, perintah

dhawuh : sabda, kata, perintah; dhawuhan : perintah, anugerah

dhawuk : hitam bercampur putih; jaran dhawuk : kuda yang bulunya campur hitam putih

dhaya : bedaya, tari

dhayang : pepunden, j unjungan, yang dipertuan; dhayang buruh : dayang- dayang, pelayan

dhayita : perempuan, istri

dhayoh : tamu, pendatang

dhayuh : tamu, pendatang

dhayung : dayung, kayuh perahu

dhècol : tidak rata, tidak seimbang, berat sebelah

dhedhak : katul, sisa padi digiling

dhedhali : burung dadali, burung layang- layang

dhedheg : martil, pukul, palu

dhedhek : dedak, katul, sisa beras digiling

dhedhep : sepi, senyap, tenang

dhedhepa : rentangan tangan

98

dhedher : tanam, ditumbuhkan

dhedhes : mencari dengan cermat

dhèdhès : dedes, kesturi

dhedhet : gelap gulita, muram; dhedhet erawati : gemuruh topan

dheg : gemetar, trataban, terkejut; dheg- dhegan : gemetar, kuatir, was- was, sumelang

dhèhèm : bersuara hanya dengan menggerakkan tenggorokan

dhèk : ketika, suatu saat, sewaktu; dhèkwur : singkatan dari cendhek dan dhuwur, tinggi rendah,

tidak rata

dhekah : pedukuhan, dusun, desa

dhekeh : letak, tempat, tinggal

dhekeman : kedelai

dhekok : cekung, menjorok ke dalam

dhekong : lekuk, berlubang

dhékor : hiasan, dekor

dhekos : tinggal di rumah kos- kosan

dheku : merunduk, menunduk

dhelé : kedelai

dhelik : bersembunyi

dhélik : singkatan dari gedhe dan cilik, besar kecil

dhelog : kukali, belanga; dhelog- dhelog : duduk diam termenung

dheluk : merunduk, menunduk

dhemen : suka, senang, hobi; dhemennyar : suka barang baru

dhemit : hantu, lelembut, makhluk halus

dhempil : cuwil

99

dhemping : tepi jurang

dhendha : denda, hukuman

dheng : saat yang tepat, waktu yang pas

dhéngah : segala, semua, sekalian; sadhéngah : sembarang

dhengkul : lutut

dhènok : panggilan buat anak perempuan

dhèrèk : ikut, numpang, menyertai

dhestha : dusta, bohong, ingkar

dhestar : baju destar

dhesthi : dusta, bohong, ingkar

dhéwé : sendiri; dhèwèk : sendiri, tanpa kawan; dhèwèkan : sendiri, tanpa kawan; dhèwèké: dia,

mereka; dhèwèkné, dhèwèknèn : dia, mereka

dhidhal : lecet, terkelupas

dhik : adik; dhik- é, dhikné : adiknya

dhikara : penghinaan, kemarahan

dhinakara : matahari

dhiné : dinasnya, mestinya, adiknya

dhingin : dahulu

dhipan : tempat tidur dari kayu

dhiri : diri, badan, tubuh

dhis : batas waktu

dhisik : dulu, dahulu, lewat, lampau

dhisin : mayat, jisim

dhodhok : duduk

100

dhodhos : 1 tukang dodos, mengambili buah kelapa sawit; 2 menerobos, menjojoh

dhokar : dokar, andong, pedati

dholog : kayu jati

dhomas : domas, putri - putri pengiring pengantin

dhudhah : bedah, bongkar, ungkit

dhudhak : banyak sekali

dhudhuh : menyiangi rumput

dhudhuk : duduk; dhudhuk lumpur : uang pengganti kerja rodi; dhudhuk wuluh : jenis tembang

macapat

dhuk : ketika, pada suatu ketika

dhumateng : kepada, terhadap

dhupak : depak, terjang, sepak

dhuskarta : celaka, kena musibah

dhustha : dusta, menipu, mengakali

dhusun : dusun, dukuh, bagian desa

dhuwak : sobek, robek

dhuwok : mangkok

dhuwung : keris, pusaka

dhuwur : tinggi; dhuwuran : bagian yang tinggi

E

ebun : embun

eduk : ijuk

edum : membagi

edus : mandi, memandikan

egah : enggan, malas

elak : haus, dahaga

elar : bulu, sayap; ngelar : memperluas

elo : pohon ara

eloh : subur, gembur

elok : indah, bagus

emar : capek, payah

emas : emas, logam mulia

emat : tamat, cermat

embag : lunak, becek

embah : nenek, kakek; embah buyut : buyut, piut; embah kakung: kakek; embah putri : nenek

embak : kakak perempuan

emban : 1 emban, gendong; 2 pelayan wanita di istana

102

embèn : nanti, lusa, besok; embèn buri : hari besoknya besok

embok : ibu, mama

embun : embun

emoh : menolak, tidak mau

e mong : asuh, bimbing

emor : campur, bergaul

emot : memuat, mengisi

empal : daging

empan : 1 mempan; 2 kesempatan, waktu, peluang

empet : tahan, mengendalikan

empon - empon : tanaman obat sejenis lengkuas, kunir, dll.

emprak : jenis kesenian tradisional

emprit : jenis burung; emprit gantil : burung kedasih

empu : empu, tukang membuat keris

empuk : empuk, lunak; empuk rembugé : enak bicaranya

empun : selesai, jangan

emput : nama makanan

empyak : penyangga genting

emud : kulum

emum : makmum, pengikut

emung : hanya, cuma

emur : 1 umur; 2 sutra bersulam emas

emut : mengulum

103

enam : anyam, menata

encik : injak, tumpang, tindih

endah : indah, cantik

endang : segera

endhak : rendah; endhak- endhak cacing : obat cacing

endheg : berhenti; ngendheg : menghentikan

endhog : telur

endhut : lumpur, tanah liat

enèm : muda, taruna

enem : enam

eneng : hening, sunyi

engga : 1 silakan; 2 hingga, sampai; mangga : silakan

enggèr : anak laki - laki

enggih : iya, tanda setuju; enggih beton : menjawab ya tapi tak dikerjakan

enggo : memakai , mamanfaatkan, menggunakan

enggon : tempat, letak

engon : menggembala, mengasuh

engrem : mengeram

ening : hening, sunyi, senyap, sepi

enjet : kapur yang sudah lunak

enom : muda, taruna

entas : entas, angkat, baru saja

entèk : habis, tuntas, tamat; entèk atiné : habis kesabaran, khawatir; entèk enting : habis sama

sekali

104

entes : 1 menetas; 2 padat berisi

enthok : melulu, belaka, semata- mata; enthok- enthing : besar kepala kecil badan

enti : tunggu, nantikan

entul : bergoyang, berayun

entun : titip sementara

entup : sengat

entut : kentut

enu : air

enut : menurut, mengikuti

enya : silahkan, ambillah

enyang : 1 berangkat; 2 tawar, tarik

epuh : bingung; nyepuh : melapisi emas

eri : duri

erik : gatal di tenggorokan: ngerik : mengerik (jangkerik)

erti : arti, makna

eru : sakit hati, panah

eruh : tahu, melihat, mengerti

esa : tunggal, satu

esat : kering, tidak ada air

esot : kutukan

esuh : simpan, asuh, dirawat

esuk : dorong

ésuk : pagi, besok

105

esung : mempersembahkan, memberi

eter : antar, mengiringi, menyertai

etir  : tir, sejenis minyak untuk mengecat

etoh : 1 petaruh, taruhan; 2 tahi lalat

etut : ikut, menurut; etut buri : mengikuti dari belakang; etut wuri handayani : di belakang

mendorong

ewu : seribu; sewu : seribu; rong ewu : dua ribu; nyuwun sewu : minta maaf

ewuh : 1 repot; 2 punya hajat; ngewuhi : merepotkan; pakewuh; tidak enak perasaan

É

éca : enak, nikmat

èdi : indah, bagus; èdi - pèni : indah, bagus, cantik, elok

éguh : saran, nasihat, prakarsa

éka : satu, pertama; ékacatra : pemerintahan otoriter yang terfo kus kepada satu kekuasaan;

ékadasa : sebelas; ékadasi : hari yang kesebelas; ékapada, mangékapada : mempersatukan

èket : lima puluh; èketan : lima puluhan

èksi : lihat, pandang, tatap

élawana : gajah

éling : ingat

élok : indah, elok

éman : sayang, kasih

ém ba : umpama

émut : ingat

énak : enak, nikmat; énak- énuk : enak sekali, sangat nikmat

éndah : 1 indah, elok, cantik; 2 alangkah; éndahané : alangkah seandainya

106

éndha : menghindar, menyimpangi

éndhang : sebutan untuk putri brahmana

éndra : 1 indera; 2 Batara  Indra;; éndracapa : bianglala, pelangi; naréndra : raja; éndrajala :

tipudaya, penipuan; éndralaya : istana Batara Indra; éndrasara : tipudaya, akal busuk; éndrawila :

intan biru, permata

énjing : pagi

ènthèng : enteng, ringan; ènthèng tangané : suka bekerja, mudah dimintai pertolongan

éntuk : dapat, memperoleh

érawati : guntur, guruh

érnawa : laut, samudra

èsmu : agak, mendekati

ésok : pagi

èsthi : 1 gajah; 2 maksud, kehendak

èstri : putri, wanita

èstu : sungguh, nyata, betul, benar; ngèstoaken dhawuh : mematuhi perintah; saèstu : sungguhsungguh

ésuk : pagi

étang : hitung

ètel : tabah hati, tenang, jatmika, keras

étung : hitung

éwa : dengki, iri; éwa mengkono : meskipun begitu; éwa semana : meskipun begitu; éwa punika :

meskipun demikian; éwadéné : namun demikian

éwah : berubah, bergeser; éwah penggalihé : berubah pikiran; ngéwahi : merubah; tiyang éwah :

orang gila

éwang : membantu, menolong; préwangan : makhluk halus pembantu; réwang : pembantu rumah

tangga; ngéwangi, ngréwangi : membantu

107

éwed : sulit, r umit, sukar

èwu : seribu; éwon : beribu- ribu; nyuwun sèwu : mohon seribu maaf; panèwu : pimpinan yang

membawahi 1000 orang/prajurit: seribu; sèwu : seribu; kapanèwon : tempat tinggal panewu

éwuh : repot, punya hajat; éwuh aya : serba sulit, dilematis

éyang   : kakek, nenek

G

gabah : buah padi yang belum dikelupas kulitnya; gegabah : tanpa pertimbangan matang

gabug : 1 mandul; 2 tak berisi

gabung : bergabung

gada : gada, senjata pemukul; gada gitik : tongkat pemukul

gadhah : punya, memiliki

gadhing : 1 gading  gajah; 2 bunga kembang kantil

gadho- gadho : 1 campuran; 2 jenis makanan

gadhu : sawah yang ditanami padi pada musim kemarau

gadhug : pembesar, tokoh, pemimpin

gadhuh : 1 gaduh, ribut, geger; 2 nggadhuh : memeliharakan ternak orang lain dengan cara bagi

has il

gadhung : gadung, jenis tanaman merambat

gaga : 1 mencari, berupaya; 2 jenis padi

gagah : gagah, perwira, kuat

gagak : burung gagak

gagal : gagal, kandas

gagana : langit; gaganantara : angkasa, langit,

gagang : pegangan, tangkai

108

gagap : gagap, tidak terampil; gagap- gugupen: gagap, demam panggung

gagar : gagal, kandas; gagaran : pedoman, pegangan; gagar mayang : hiasan dari janur; gagar

otak : kecelakaan pada otak

gagas : pikir; gagasan, pikiran, harapan, pendapat

gagat : menjelang pagi, dini hari; gagat  rahina : pagi hari

gagé : segera

gagra kusika : kera yang bulunya lebat

gagrak : model; gagrak anyar : model baru; gagrak lawas : model lama

gagrayan : kekuasaan

gahana : jurang

gaja : gajah

gajah : gajah; gajah ngoling : jenis pamor keris; gajah oya : nama lain negeri Astina

(pewayangan); gajah mada : gajah mengamuk (perang)

gajeg : ragu - ragu, lupa- lupa ingat

gala : gala- gala; gala ganjur : nama gamelan

galak : buas, kejam, keji; galak gathung : untung- untungan

galangan : tempat membuat perahu

galap : sala h ucap, khilaf dan keliru; galap gangsul : keliru

galih : 1 pikir; 2 inti batang pohon

galondhong pangareng - areng : upeti

galuga : kesumba merah, pemerah bibir

galuh : 1 gadis; 2 galih, pikiran

gama : jalan, berjalan

gamam : bimbang, ragu

109

gaman : alat, sen jata

gamar : khawatir, was- was

gambak : sampai, supaya sampai

gambang : jenis alat musik gamelan

gambar : 1 gambar, lukisan; 2 gambaran : rancangan, perkiraan

gambir : gambir

gambira : gembira; gambiralaya : palung laut; gambiraloka : taman untuk bergembir a ria

gamblang : jelas, terang

gamblik : duduk di tepi sekali

gambuh : jenis tembang macapat

gamel : 1 gamelan; 2 gembala kuda

gamoh : lunak, empuk (daging)

gampang : gampang, mudah

gampar : terompah kayu, bakiak

gampil : gampang sekali, sangat mudah

gamping : 1 gampang sekali, sangat mudah; 2 kapur

gana : anak lebah; gana- gini : harta milik suami istri; gegana : langit

ganan : ukiran berbentuk hewan

ganas : ganas, dahsyat

gancang : cepat, lancar

gancar : lancar, mulus; gancaran : tulisan berupa prosa

ganda  : bau; gandakusuma : berbau harum kembang; gandamaru : sambungan papan; gandapura

: jenis tumbuhan yang daunnya wangi; gandareja : nama daun; gandariya : gandaria, sejenis

pohon; gandarukem : jenis batu bertuah; gandarusa : nama pohon; gandasuli : nama ba tikan,

nama bunga; gandawida : kasturi, boreh

110

gandar : sarung keris

gandarwa : gandarwa, makhluk halus; gandarwi : peri, kuntilanak; gandarwara : agung

gandem : marem, mantab

gandhang : nyaring, keras

gandhèng : gandeng, berhubungan

gandes : luwes; gandes  luwes : sangat luwes, pantas

gandhéwa : busur panah

gandhi : palu, martil

gandhik : batu giling

gandra : rupa, wajah

gandrung : gandrung, kasmaran, jatuh cinta

ganep : genap

ganggu : ganggu, goda; ganggu gawé : mengganggu, menggoda

gangsa : gamelan

gangsal  : lima

gangsar : lancar, mulus, mudah

gangsingan : gasing

gangsir : jenis jangkrik yang besar

gangsul : keliru

gangsur : merangkak

ganita : bilangan hitungan

ganitrikundha : tasbih

ganjar : memberi ganjaran, pahala, imbalan; ganjaran : pahala

111

gantal : gulungan daun sirih

gantang : takaran beras

gantar : galah

gantas : keras, nyaring

gantha : kehendak, niat, kemauan

gantheng : ganteng, tampan, gagah, bagus

gantung : gantung; gantung kawin : peresmian kawin yang ditunda; gantung kepuh : pakaian

cuma satu potong; gantung laku : masih menjalankan tugas; gantung siwur : nenek moyang ke - 8

gantya : berganti; gantyan : bergantian

ganung : hati nangka, hati nanas

ganyang : dimakan langsung

ganyong : sejenis umbi - umbian

gaota : berkerja; panggaotan : pekerjaan

gapah  : tak menghiraukan, menghina

gapit : jepit, penjepit; gapit- rempah : gapit/penjepit wayang

gaplah : tiada berguna

gapura : pintu gerbang; gapunten (ing.) : pintu gerbang

gara : istri, suami; gara- gara : 1 adegan gara- gara dalam pentas wayang; 2 huru- hara, kerusuhan;

garagati, garanggati : laba- laba pohon; anggara : Selasa; anggara kasih (Anggara Kasih) : Selasa

Kliwon

garanggati : laba- laba pohon

garap : garap, kerja; garapan : pekerjaan; garap banyu : datang bulan, menstruasi; garap gawé :

bekerja; garap sari : haids

garba : rahim, kandungan; garbini : hamil, mengandung

garbis : sebangsa semangka

112

garda : garda

gardaba : kedelai

gardajita : keinginan

gardaka : mengamuk

gardhu : gardu, pos, ruang penjagaan

garebeg : garebek, pesta sekatenan

garèk : ketinggala n, tinggal

garem : garam

garèng : salah satu punakawan dalam wayang

garènggati : laba- laba pohon

garep : akan

gares : tulang kaki

garet : kerat, ringgit, takik

garini : istri, bini

garis : garis

garit : garis, gores

garjito : senang sekali, kagum

garoh : tidak jadi, tidak sah

garok : geruk, parau

garon : telah digaru, penggaru

garong : garong, perampok, penjahat

garot : menggigit

garpu : garpu

113

garu : alat perata tanah setelah dibajak

garudha : burung garuda; garudha mungkur : jenis strategi perang; garudha  nglayang : jenis

strategi perang; garudha pancasila : garuda pancasila

garuh : penggaru, penyisir tanah

garuk : garuk

garung : saluran yang tidak berfungsi lagi

garut : garut sejenis umbi

garwa : istri, suami; garwa ampéyan : selir; garwa ampilan : selir;  garwa padmi : permaisuri

garwita : marah, lekas marah

gas : gas

gas- gasan : 1 serakah, urakan, ugal - ugalan; 2 balap motor dengan menarik gas kuat- kuat

gasab : milik yang tidak sah

gantèn : laut, samudra

gasang : pegang

gataka : sengsara

gathok (di - ) : diga ndol; gathok- lèh : buka kartu, ditunjukkan kesalahannya; gathuk : cocok,

sesuai, ketemu; gumathok : pasti, tentu

gati : penting; gatos (ing.): penting

gatra : 1 larikan; 2 rupa, wajah

gawa : bawa; gawan : bawaan, oleh- oleh

gawang : gawang

gawar : tanda per ingatan

gawat : gawat, bahaya, keramat

gawé : 1 pekerjaan; 2 hajat; 3 buat, membuat

114

gayatri : cantik, anggun, berwibawa

gayel (ng - ) : selalu makan

gayor : gantungan gong

gayuh : tercapai, mencapai; gegayuhan : cita- cita

gebyah : campur, padu; gebyah uyah :  campur aduk

gebyog : dinding kayu

gedhah : kaca; gedhah - gedhih : tak ada apa- apa

gedhana- gedhini : dua bersaudara pria wanita

gedhang : pisang; gedhang ayu : pisang yang masih untuk kenduri; gedhang salirang : pisang

selirang

gedhé : besar, agung; gedhé a tiné : mantab; gedhé endhasé : sombong; gedhé tekadé : mantab;

penggedhé : pembesar, pemuka; tembang gedhé : jenis tembang

gedheg : tempat menyimpan padi

gedhèg : dinding dari anyaman bambu

gedhig : pukul, tindas; gedhig manggala : pembesar pasukan

gedhog  : ketuk

gedhoh : daun telinga

gedhokan : kandang kuda

gedhong : gedung

gega : dipercaya, digugu, diturut

gegaman : pusaka, senjata, peralatan

gegana : langit, angkasa, dirgantara

gégé : cepat, lekas

gegeh : kokoh, kuat

115

gègèn : cepat

geger : punggung

gègèr  : geger, huru - hara, kekacauan

gègrèk : rontok, berjatuhan, berguguran

gégroh : tua renta, jompo

gèl : lekas, lalu, barangkali

gela : kecewa, sakit hati

gelang : gelang

gelap : petir, halilintar; gelap nyawang : berandal, perampok; gelap paju : halilintar yang bila

menyambar pecah terbelah; gelap wédang : halilintar yang bila menyambar pohon akan

mengelupas atau terbakar

gelar : 1 menggelar, membentang; 2 siasat perang; 3 nama kebesaran; gelaran : tikar, bentangan

gelas : gelas

gelis : cepat, lekas

gelok : kerekan burung

gelung : gelung, ikatan rambut

gelur : mendengkur

gelut : berkelahi, bergulat

gemah : subur, makmur; gemah ripah loh jinawi : subur makmur, ramai, semarak

gembala : janggut

gembili : gembili, jenis umbi - umbian

gembira : gembira, ria, suka

gembolo : sebangsa ubi

genah : jelas, terang, mapan

116

gendèr : jenis perangkat gamelan

gendéra : bendera

gendhaga : kotak, wadah

gendhak : suka, hobi; gendhak sikara : menganiaya, menyiksa

gendhek : pendek lagi besar

gèndhèl : seikat, seuntai

gendhela : capung

gendhèwa : busur panah

gendhi : kendi, wadah air dari gerabah

gendhil : kendil

gendhila : idiot, kurang ajar

gendhing : gending, lagu

gendhis : gula

gendhon : ulat tanah; gendhon rukon : seiya sekata

gendhu : jenis tupai

gendhuk : panggilan untuk anak putr i

gendruwo : gandarwa, makhluk halus

gendug : terantuk

genduk : panggilan untuk anak putri

gendul : botol

gendut : gendut, gemuk, besar perut

geni : api; geniwara : bertapa dengan tidak makan makanan yang dimasak dengan api; geniroga :

kain lurik

genjé : tumbuhan yang daunnya memabukkan

117

gentayangan : gentayangan, melayang- layang

genti : ganti, tukar; gentos : ganti, tukar

gentur : kuat, kokoh, semangat; gentur tapane : tapanya tamat, purna

gepah : tergopoh - gopoh

gepak : leka, pekat

gepok : senggol, sentuh;  gepok sénggol : sentuhan, senggol, sapa, tegur

gépor : lelah kaki, lunglai, lunas

gera : puncak

gerah : 1 gerah, udara panas; 2 sakit; gerah uyang : panas dingin, hilang selera makan

gerang : tua- bangka, aus

gerap : tanah mati, tandus, tak dapat menyimpan air

geras : tanah mati, tandus, tak dapat menyimpan air

gerat : tanah mati

gerba : rahim, kandungan

gerbong : gebang

gering : 1 kurus- kering; 2 sakit

germa : 1 germa, pemilik gamelan; 2 ibu pengasuh pekerja seks komersial

gernat : granat

gero : berteriak, bersuara keras

getak : gertak, bentak; getak gajah : nama tumbuhan

getapan : mudah gugup, berpenyakit jantung

getar : getar, bunyi - bunyian, musik

gethini : tekun bekerja

118

gethok : ketuk, pukul; gethok- tular : dari mulut ke mulut

getih : darah; getih mateng  : darah matang; getih putih : darah putih; getih umbel : ingus, tahi

hidung; getih urip : darah baru, sehat; nggetih : berusaha sekuat tenaga

gigih : gigih, giat, tekun

gigir : punggung, tepian, belakang

gili : punggung gunung, tanah yang tinggi

gilig : padu, satu, bulat; gilig rembugé : mufakat

giling : giling

gilir : gilir; gilir kacang : 1 berurutan, antrian; 2 banyak anak berselang- seling laki - laki

perempuan

gilis : digulung

ginem : bicara, kata, sabda

gini : harta, dinar; gana- gini : harta milik suami  istri

giok : batu bertuah

gipih : tergopoh - gopoh

gipit : dahulu

gir : gerigi, gigi roda

girah : cuci ulang penghabisan

girang : girang, gembira

girap : ketakutan, kuatir

giras : sehat, trengginas

giri : gunung, bukit; giri - giri: menakutkan, mengagumkan, me nakjubkan; girilaya : bukit

pemakaman; giri patembaya : sayembara, perlombaan; giriwana: gunung hutan; giriwarsa :

barisan pegunungan, deretan perbukitan

girik : kupon, karcis

119

giring : 1 giring, gerak, dorong; 2 batu landasan untuk dinding dalam rumah

giri s : takut, risau, gelisah

girisa : jenis tembang

giro : giro

gisang : pisang

gisau : belajar

gisik : pesisir, pantai

gisit : dahulu

gistha : bicara, maksud

gisus : bergerak ramai sekali, huru- hara

gita : syair, puisi

gitanjali : tembang persembahan

githi - githi : tergesa- gesa

githing : tindih, jahit, apit

githir : lari tunggang langgang

githok : tengkuk, leher bagian belakang

gitik : cambuk, tongkat

giwang : giwang; giwangan : 1 genjotan, selingan; 2 tempat menjual giwang

giwar : selimpang, menyimpang, menyisi

giya : 1 gua, goa; 2 membelok (kerbau, dsb)

giyota : perahu

gladhi : latihan; gladhi resik : latihan terakhir, sebelum pementasan

gladrah : pelupa, tak sadar, sekehendaknya

120

gladri : beranda

glali : jenang gula, gula direbus

gobag sodor : jenis permainan anak remaja

gogo : jenis padi untuk lahan tadah hujan; gogo rancah : jenis padi untuk lahan tadah hujan

gogoh : mencari ikan dengan meraba- raba

gogok : minum/telan langsung

gogol : pemilik sawah

gogor : anak harimau

gogot : rakus, berlaga

goh : lembu

gohp ura : gapura

golèk : cari

golok : parang, pisau

gong : gong, perangkat gamelan; gong bonjor : gong dari tabung bambu

gonggang : renggang, bercelah

goni : karung goni

gonjak : menganggu, menggoda, berlaku sembrono

gonjang - ganjing : geger, huru - hara

gontor :  dihanyutkan, diguyur air deras- deras

gonyak- ganyuk : serba canggung

gopa : gembala, penjaga

gopala : penjaga; arca gopala : patung penjaga

gopèl : rompes, cuwil

121

gopès : rompes, cuwil

gopok : lapuk

gopracara : tempat menggembalakan

goprak : kelontang, jeni s yang terburuk

gopura : gapura, pintu gapura

gor : menganggur

gora : besar, dahsyat; gora godha : godaan, amuk haru- biru; gorasabda : nasehat yang keras;

goraswara : nasehat yang keras

gorawa : dengan hormat

goroh : bohong, tipu

gorok : gergaji, potong

gothak- gathuk : sering bertemu

gothang : senggang, renggang, jeda

gotong : menggotong, mengangkat bersama; gotong mayit : 1 anak tiga mengerjakan hal yang

sama; 2 anak tiga perempuan sema; gotong royong : kerja sama

gotrah : kepala keluarga

goyang : goyang

g ra : puncak, sangat

gragal : kerikil- kerikil besar

gragap : gagap, gugup

gragas : doyan makan, makan sembarangan

gragèh : raih, diraih

grago : 1 bimbang, ragu; 2 anak udang

grahana : gerhana

122

grahita : indra, perasaan

graja : saudara*

grajag : mengalir deras

grajèn : tahi gergaji

graji : gergaji

graksa : petir, halilintar

gralapa : lupa, tak sadar

gram : gram, satuan ukuran

grama : 1 desa; 2 api

gramang : mengeriap; (semut - ) : semut merah

grambyang : dikira- kira

gramèh : gurameh, jenis ikan

grami : berdagang

gramyang : mengambang, menyebar

grana : hidung

grandaka : banteng besar, buas, bengis

granggam : ragu - ragu, bimbang

granggang : tombak bambu, bambu r uncing

grangsang : menyerang, menyerbu

grantang : nama gamelan

grantes : berkeluh kesah

grantil : keliha tan bergantungan

grantos : gergaji

123

graos : gergaji

grapyak : ramah

grasi : grasi, ampunan

grat : derajat, turunan

grati : keturunan itik dengan itik manila

graut : mencakar, menyobek dengan kuku

grawira : hulubalang, panglima perang

grema : pemburu

grènjèng emas : kertas mas

gribig : kerai, bidai, grebek

grinting : nama rumput

griya : rumah, wisma

grobag : gerobak; grobag cèlèng : pedati beroda satu, gerobak dorong

grobog : lumbung padi keluarga

groboh : kasar, tidak halus

groda : pohon beringin

grogol : ge rogol, cerocok

gropak sénthé : keturunan yang ke- 7

gubug : rumah kecil; gubug pèncèng : nama rasi bintang

guci : guci

gudèl : anak kerbau

guder : goda; guder asu : bercanda seperti anjing (lama- lama berkelahi beneran)

gudhal : kotoran gigi, kotoran kemalua n

124

gudhang : gudang

gudhas : enak sekali

gudhé : tanaman sejenis kara

gudhig : jenis penyakit kulit, kudis

gudhis : enak sekali

gudir : jenis kue

gudrah : berlumuran

gudu : bukan, lain

gugah : bangun, goyah

gugat : gugat, tuntut

gugon : kepercayaan; gugon t uhon : kepercayaan pada adat dan takhayul

gugrag : jatuh berguguran

gugrug : rontok, gugur

gugu (di - ) : dipercaya, diindahkan

guguh : sudah tanggal semua giginya

guguk : menangis tersedan- sedan

gugup : gugup

gugur : meninggal, mati, rontok; gugur gunung : kerja bakti

gugus : gugus, kelompok

gugut : menggigit dengan gigi seri/gigi depan

guha : gua

guhya : gaib, samar- samar

gujeg : pegang, tangkap

125

gujeng : tertawa

gujer : mengejar

gul : gul, bola masuk gawang

gula : gula; gula arèn : gula yang terbuat dari aren; gula batu : gula yang membatu; gula drawa :

nama tembang; gula geseng : warna merah kehitaman; gula jawa : gula merah, gula kelapa; gula

klapa : 1 gula dari sari kelapa; 2 bendera merah putih lambang kerajaan Majapahit; gula wenthah

: pelihara; gulali  : jenang gula, gula yang direbus

guling : guling, bantal

gulma : rumput sawah

gulo : gula

gulon : kerah baju, baju bagian leher

gulu : leher; gulu ancak : leher angsa bagian bawah; gulu banyak : leher angsa, saluran yang

berkelok (water closet)

gulud : menggarap sawah

guluh : leher

gulung : gulung; gulung koming : bergulung- gulung, berguling - guling

gumarang : nama lembu dalam wayang

gumathok : pasti, sudah tentu

gumati : sayang, kasih

gumbala : kumis

gumbeng : pipa penghisap madat

gumblis : menghina

gumbreg   : nama wuku ke- 3

gumer : gemuruh

gumpes : tumpas, rompes, aus, ompong

126

gumping : l ereng gunung yang terjal

gumrah : biasa, lumrah, umum

gumuk : bukit

gumul : bergumul

gumun : heran, terkejut, kagum; aja gumunan : jangan terlalu heran

gumyak : ramai sekali, gaduh

gun : 1 salah satu perangkat alat tenun; 2 zina

guna : 1 kepandaian; 2 manfaat; gunadi : orang yang berguna; guna kaya : kepandaian kekayaan;

gunawan : orang yang berguna; gunawidi : pintar, pandai

gunah : sudah mengerti sungguh- sungguh

guncang : guncang, goyang

gundam : gendam, ilmu pikat

gundem : sangkut, kait

gundha : nama tumbuh- tumbuhan yang di sawah

gundhal : penggembala kuda; begundhal : bajingan

gundhala : cincin, anting- anting

gundhik : gundik, istri gelap

gundhil : gundul, polos

gundhul : rambutnya dicukur bersih

gunem : bicara, wicara, kata

gung : agung, besar

gungan : manja

gunggung : 1 sanjung; 2 jumlah; gunggung kumpul : jumlah total; gunggung susun : cara

penjumlahan bilangan dengan disusun ke bawah

127

gungsir (di - ) : disungkur

guni : karung goni

gunita : kebudayaan, kepandaian

guntang : tabung tempat air

gunting : gunting

guntur : guruh, halilintar

gunung : gunung; gunungan : 1 rumah- rumahan untuk wadah sesaji; 2 kayon; gunung geni :

gunung api; gunung guntur : nama corak kain batik; gunung kendheng : barisan pegunungan;

gunung sepikul : bentuk cincin bermata tiga

gupa : penjaga, penggembala

gupak : terkena

gupala (reca- ) : arca penjaga

gupé : susah, sedih

gupi : bermain - main

gupis : aus, usang, rompes

gupit : sempit, ciut, terjal

gupita :  karangan bunga, putri pingitan

gupoh : tergopoh - gopoh, terengah - engah

gupta : rahasia, samar- samar

gupu : kandang ternak

gupuh : sibuk, repot

gupya : prihatin

gurawa : hormat, dengan hormat

gurda : pohon beringin

128

gurdaka : 1 nafsu; 2 banteng besar

gurem :   gurem, binatang sejenis semut kecil

gurih : gurih, enak, nikmat

guris : berseloroh, menggodai; gurisan : selorohan, jenaka

gurit : puisi, syair; geguritan: puisi, syair

gurma : pemburu

gurna : ramai sekali

gurnita : gegap gempita, hangat, ramai

guru : gur u, pengajar; guru aleman : suka dipuji; guru bakal guru dadi : upeti; guru dina :

kalender; guru lagu : suara vokal pada akhir suku kata; guru laki : suami; guru nadi : suami; guru

wilangan : jumlah suku kata

guruh : guruh, guntur

gurundaya : burung layang- layang

gurung : tenggorokan

gusah : usir

gusak : usir

gusali : pandai, tukang besi

gusar : kuatir, sedih, sumelang

gusek : hapus

gusi : gusi

gusis : habis, musnah

gusti : tuan, paduka, Tuhan

gutuk : batu pelontar; gutuk api : granat

guwa : gua; guwa garba  : rahim, kandungan

129

guwab : bohong, omong kosong

guwang : buang

guwaya : air muka, roman muka, mimik

guwiratna : intan yang bagus

guyang : guyang, siram, memandikan

guyeng : ramai, penuh canda tawa

guyer : putar

guyu : tertawa; guyon : bergurau, berkelakar

guyub : guyub, rukun, bersatu

Bersambung ke :
http://indonesiatanahairku-indonesia.blogspot.com/2014/03/kamus-sansakerta-indonesia-h-m-2.html

Share on Google Plus

About Poerwalaksana

Poerwalaksana is a freelance web designer and developer with a passion for interaction design, Business Enthusiast, Start Up Enthusiast, Speaker and Writer. Inspired to make things looks better.